به گزارش تابناک اصفهان، دیرزمانی است که نام شهر اصفهان، این مهد هنر و تمدن با
هنرمندانی گره خورده است که سرانگشتان زمخت اما طلایی آنها صنایعی بی‌بدیل
می‌آفریند که شاید در دنیا بی‌رقیب باشد و بیهوده نیست که اصفهان نام شهر
جهانی صنایع‌دستی را بر پیشانی‌نوشت خود دارد چراکه از ۳۶۶ رسته از
صنایع‌دستی ثبت شده ایران ۱۹۶ رسته در اصفهان آفرینش میشود.
تا سالها پیش بسیاری از صنایع‌دستی اصفهان حتی هنرهای شاخصی مانند میناکاری و قلمزنی همچون صنایع بسیاری از شهرهای کشور رو به دیار نسیان ره می‌پیمود تا اینکه مرحوم احمد ادیب معاون فقید صنایع‌دستی اصفهان با دلسوزی وافر و خون دل فراوان و برگزاری کارگاه‌های رایگان تحت نظارت میراث‌فرهنگی به بسیاری از این هنرها جان دوباره‌ای بخشید.
امروز اگر در بازار صنایع‌دستی اصفهان قدم نهیم صدای چکش قلم‌زنان، بوی قیر و شراره شعله‌های کوچک آتش برچهره مس‌های قالب خورده‌ای که برای تبدیل به انواع ظروف آماده میشود، کارگاه‌های فراوان فیروزه کوبی، دست‌های رنگی میناکاران و دستان ماهری که با سرعت و دقت بر سفره‌های قلمکار نقش می‌زنند شاید برترین منظره‌ای است که در جای جای بازار این دیار کهن در دیده گردشگران نقش میشود.
البته این مطلب بدان معنا نیست که تمامی صنایع‌دستی اصفهان امروز رونق خوبی دارد، بسیاری از صنایع‌دستی اصفهان هنوز نیز در خطر فراموشی و نابودی هستند و برخی صنایع را خطر تک‌هنرمندی تهدید می‌کند اما شاید مهم‌ترین دلیل این امر را بتوان در کاربرد نداشتن این گونه صنایع در جامعه امروز و توجیه اقتصادی آن برای هنرمندان جست‌و‌جو کرد که نیازمند خلاقیت و ارائه راهکار است.
خاطره های گلابتون و هنرمندان اصفهان
نام هنر: گلابتون‌سازی
قدمت هنر: به روایت تاریخ ۱۰۵ سال پیش از میلاد مسیح
هنرمندان به نام این عرصه: استاد عباسعلی فولادگر یکی از آخرین بازماندگان برجسته و هنرمند گلابتون‌سازی اصفهان بود که به گفته وی احیای این هنر در سال ۷۱ و پس از خانه‌نشینی پدر استاد فولادگر مرهون زحمات مرحوم ادیب بوده است. البته پیش از وی اساتیدی همچون مرحوم پور عطار و مرحوم پور نقشبند، در این عرصه فعالیت می‌کردند.
شهر زادگاه هنر: اصفهان
بیشترین کاربری: استفاده از نخ‌های گلابتون به منظور بافت پارچه‌های زری‌بافی و همچنین استفاده در تزئینات لباس‌های محلی برخی قوم‌های ایرانی مانند شهرهای جنوبی کشور.
هنرمندان بازمانده: در حال حاضر مهدی علی شمس در اصفهان به این هنر مشغول است.
وضعیت فعلی هنر در استان: هم‌اکنون از نخ‌های گلابتون که فقط توسط یک نفر در استان اصفهان تولید میشود، برای زری‌بافی استفاده میشود که البته پارچه‌های زری‌بافی نیز برای قرار دادن در موزه از سوی میراث فرهنگی استان به این کارگاه سفارش داده میشود.
علل رکود و چالش‌های پیش روی برای احیاء: به دلیل استفاده از طلا و نقره در این هنر و گرانی این فلزات، دیگر این نخ‌ها در بازار به فروش نمی‌رسد و تنها برای استفاده موزه‌ای مقدار کمی از این نخ‌ها در اصفهان تولید میشود.
تولید نخ گلابتون از ۹۷ درصد نقره و ۳ درصد طلای خالص ساخته میشود که ساخت آن مراحل پیچیده‌ای را دارد و این نخ پس از آماده شدن در زری‌بافی به کار می‌رود.
بنا به یک سنت، دولت چین برای بر سر مهر آوردن همسایه، قطعاتی از پارچه‌ای زربفت و زردوزی شده را همراه با نمایندگانی به ایران فرستاد و ۷۳۳ سال بعد، یعنی در سال ۶۲۸ میلادی، هنگامی‌که هراکلیوس دستگرد را تصرف و غارت کرد، گران‌بهاترین غنائمی که به دست آورد زردوزی‌های ایرانی بود.
همین روایت تاریخی باعث شد تا این تصور در اذهان بنشیند که برای اولین بار زردوزی از چین به ایران راه‌یافته، حال‌آنکه نتیجه کاوش‌های باستان‌شناسی در روسیه حکایت از آن دارد که در سده سوم پیش از میلاد زردوزی و تولید پارچه‌های زربفت در ایران رواج داشته و ایرانیان به‌وسیله نخ‌های زرین که به ظرافت تابیده‌شده بود تصویر برگ مو و پیچک را بر روی پارچه پشمی دوخته و در قرن‌های بعد سوزن‌دوزی‌های بیزانس، همسایه ایران، تقلیدی از فرآورده‌های ایران با مرغوبیتی بیشتر و رنگ‌هایی خیره‌کننده بوده است.
با هجوم مغول‌ها، عناصر هنر چینی نیز به زردوزی ایران راه یافت و اگرچه هیچ اثری از زردوزی‌های این دوره در دست نیست، ولی ادامه آن قطعات به قرن پانزدهم، شانزدهم و هفدهم میلادی کشیده چه آنکه شاردن در سیاحت‌نامه خود بارها ظرافت زردوزی‌ها، گلدوزی‌های ایرانی را که به‌زعم خودش برتر از گلدوزی‌های اروپائیان و ترکان بوده ستوده است
در دوران صفویان و به خصوص بعد از پایتختی اصفهان زری‌بافی نیز مانند سایر هنرها موردحمایت جدی قرار گرفت و بهترین استادان به اصفهان دعوت شدند. این استادکاران در کارگاه‌های مجهزی که کارگاه شاهی نامیده می‌شدند به تربیت شاگردان و تولید پارچه‌های زری بسیار زیبا مشغول شدند
کاغذ سازی هنری در معرض نابودی
نام هنر: کاغذسازی، هنر تهیه کاغذ به شکل سنتی با ماندگاری بالا نسبت به کاغذهای معمولی است و خمیر کاغذ از الیاف گیاهی مانند کتان، کنف یا پنبه و ابریشم با کوبیدن توسط دستگاهی خاص برای کوبیدن به دست می‌آید.
قدمت هنر: قدمت این هنر به سال ۱۵۰ میلادی برمی‌گردد اما در دوره تیموریان یعنی قرن ۸ هجری قمری که اوج هنر کتابت بود، صنعت کاغذسازی ترویج پیدا کرد و در دوره صفویان نیز کارخانه‌های متعدد اقدام به ساخت کاغذسازی سنتی می‌کردند و از زمان ورود صنعت کاغذسازی به ایران، کاغذهای گوناگونی رواج یافت.
هنرمند بازمانده: تنها استاد این هنر ارزشمند در اصفهان بانویی جوان به نام نرگس کریمی است.
شهر زادگاه هنر: زادگاه این هنر در خارج از کشور چین و در ایران خراسان بوده است.
بیشترین کاربری: مهم‌ترین استفاده از این نوع کاغذها برای ترمیم کتاب‌های قدیمی و نسخ خطی است.
وضعیت فعلی هنر: آخرین کارگاه تولید کاغذ در ایران بانام کاغذ ترمه اصفهان گویا حدود ۱۰۰ سال پیش کاملاً از میان می‌رود.
علل رکود هنر و چالش‌های پیش‌رو: هنر کاغذسازی در اواخر دوران قاجار با توجه به روابط خوب ایران و اروپا ازمیان‌رفته است؛ در این دوران تولیدات انبوه کاغذهای خوب توسط کارخانه‌ها باقیمت کم از فرنگ وارد ایران می‌شد و این در حالی است که کاغذ دست‌ساز به دلیل قیمت زیاد جوابگوی میزان افراد کتاب‌خوان این دوران و چاپ انبوه کتاب‌ها نبود و همین عامل سبب شد تا کارگاه‌های کاغذسازی کاهش یابد به‌گونه‌ای که اکنون تنها یک نفر این هنر را احیا کرده است.
ورشوسازی از لهستان تا اصفهان
نام هنر: ورشوسازی
قدمت هنر: آغاز پیدایش این هنر که از لهستان وارد ایران شده در اواخر دوران قاجار و اوایل دوران در ایران به اوج خود رسید. بنا به نقلی در عصر قاجار و صدارت میرزاتقی خان امیرکبیر، تعدادی از مسگران ماهر اصفهان، بروجرد، دزفول و چند شهر دیگر برای آموختن این فن به روسیه اعزام شدند و پس از آموختن این هنر در بازگشت به وطن، با دایر کردن کارگاه‌هایی، ساخت وسایل ورشویی را آغاز کردند.
هنرمندان به نام این عرصه: در تاریخ ورشو سازی بروجرد استادانی از جمله محمد رحیم میناگر، رضا رئوفیان، رضا گلدوز و محمد بادآور نام آورند.
زادگاه هنر: بروجرد
معرفی کوتاه هنر: ساخت و تهیه انواع ظروف از جنس ورشو که خود آلیاژی از جنس ۲۰درصد نیکل، ۳۵ درصد روی، ۴۵ درصد مس است.
بیشترین کاربری: استفاده از فلز ساخته شده (ورشو) برای کارکردن در عرصه قلمزنی و سماور سازی.
وضعیت فعلی هنر: به دلیل نایاب بودن مواداولیه این هنر، هنرمندان و صنعتگران این رشته با کمبود و نبود فلز ورشو مواجه هستند که همین موضوع سبب شده تا ساخت فلز ورشو مانند گذشته در اصفهان تداوم نداشته باشد و بیشتر از فلزات وارداتی یا ساخت کارخانه‌ها برای قلمزنی استفاده میشود.
علل رکود هنر و چالش‌های پیش‌رو: قرار نگرفتن هنرمندان این عرصه تحت پوشش بیمه و نیز رواج کارگاه‌های صنعتی ساخت فلز به‌جای کارگاه سنتی که بر سرعت کار و کاهش قیمت فلز تأثیر گذاشته، سبب شده تا کارگاه‌های ساخت ورشو مانند قبل چندان مورد استقبال هنرمندان قلمزنی قرار نگیرد.
هیچ کلیدی قفل هنر قفل سازی را باز نمی‌کند
نام هنر: قفل سازی
معرفی هنر: مواد اولیه مورد استفاده در ساخت قفل‌ها فولاد، آهن و آلیاژهای آن است. برای ساخت قفل ابتدا ورق و مفتول آهنی یا فولادی را در ضخامت‌های مختلف آماده می‌کنند. سپس متناسب با طرح محفظه و اجزای داخلی قفل مواد اولیه را برش می‌زنند و قوطی یا محفظه قفل را پس از خم‌کاری ورقه برش خورده، لحیم و درزگیری کرده و قطعات داخلی قفل را سوهان‌کاری می‌کنند و متناسب با نوع قفل بدنه اصلی را سوراخ‌کاری و قطعات مختلف شامل شامل دسته فنر و تیغه را به هم پرچ می‌کنند. و آن را اسیدکاری کرده و پرداخت نهایی روی آن انجام میشود.
قدمت هنر: قفل سازی از دوره ساسانی در ایران رواج داشته است، هر چند قفل‌هایی که ملهم از اشکال حیوانی بوده، مربوط به قرون چهارم تا نهم هجری هستند.
وضعیت فعلی هنر: به دلیل کاربری تزئینی این هنر، در حال حاضر کارگاه‌های ساخت قفل در اصفهان رواج ندارد و قفل‌های ساخت کارگاه‌های صنعتی جای این قفل‌ها را در بازار گرفته است.
بیشترین کاربری: قفل برای ایرانی‌ها، چیزی بیشتر از یک ابزار بوده است و برایشان گره و گشایش را تداعی می‌کرده؛ نمونه‌اش قفل‌هایی که برای بستن دخیل از آنها استفاده می‌کرده‌اند یا می‌کنند. نوشتن آیه‌های قرآن، اشعار، اوراد و علائم و حروف و نشانه‌های طلسم گونه یا ساختن قفل در اشکال حیوانی نشان‌دهنده اهمیت فرا کاربردی قفل است. قفل‌ها بسته به محل کاربردشان، مثل امامزاده‌ها و مساجد برای نذورات علائم هم متفاوت بوده‌اند. این هنر امروزه به دلیل عدم کارآمدی تنها برای تزئین و قرار گیری در موزه کاربرد دارد.
هنرمندان به نام این عرصه: مرحوم استاد صنیع الصنایع، مرحوم استاد عبدالله، استاد نیکزاد، استاد ریاحی.
علل رکود هنر و چالش‌های پیش‌رو: کاربردی نبودن این هنر در زندگی امروزی به دلیل تغییر سبک زندگی، قفل‌سازی را با رکود مواجه ساخته است به‌گونه‌ای که تنها راه احیاء این هنر ساخت دست‌سازهایی از قفل برای نمایش در موزه‌های مختلف دنیا به شمار می‌آید.
عباس شیردل رئیس اتحادیه صنایع‌دستی اصفهان در ارتباط با صنایع‌دستی در معرض خطر اصفهان اظهار داشت: تاکنون ۶۰۲ اثر صنایع‌دستی در یونسکو ثبت شده است که از این تعداد ۳۶۶ مورد متعلق به ایران و ۱۹۶ مورد مربوط به اصفهان است.
وی با بیان اینکه حدود ۲۰ رسته از صنایع‌دستی اصفهان اکنون به شکل تولید انبوه به بازار عرضه میشود، بیان داشت: برخی از رسته‌های صنایع‌دستی اصفهان به شکل تک استادی و تعدای در حال منسوخ شدن است و بر این اساس با کارشناسی انجام شده توسط معاونت و اتحادیه صنایع‌دستی به دنبال این هستیم که با پژوهش در این زمینه این صنایع را مجدد در خط تولید بیاوریم.
هنرمندان عرصه صنایع‌دستی اصفهان اندک و شاغلان بسیارند
رئیس اتحادیه صنایع‌دستی اصفهان یکی از مشکلات عرصه صنایع‌دستی اصفهان را تعداد کم هنرمندان و نه شاغلان این عرصه برشمرد و اظهار داشت: به طور مثال ۲۰ سال پیش تعداد هنرمندان در رشته خاتم کاری بسیار زیاد بود اما حالا تعداد هنرمندانی که به عنوان پشتوانه این هنر و صاحب سبک هستند به تعداد انگشتان دو دست هم نمی رسد.
وی با بیان اینکه در واقع تعداد هنرمندان این رشته‌ها کم هستند، گفت: در این خصوص بخش پژوهش و آموزش اتحادیه فعال شده است.
شیردل با بیان اینکه در حال حاضر دوره های آموزشی آکادمیک برای اموزش صنایع‌دستی وجود ندارد و فقط یکی دو دانشکده در این خصوص فعال هستند، گفت: اهمیت به آموزش دانشگاهی صنایع‌دستی به ویژه در مورد رشته هایی که در حال منسوخ شدن هستند، اهمیت دارد.
وی با بیان اینکه این عرصه با کمبود کسانی روبرو است که پس از آموزش با درآمدزایی صحیح در این صنف باقی بمانند و دغدغه هنری داشته باشند، افزود: این در حالی است که اکنون به طور مثال ممکن است فردی در زمینه صنایع‌دستی آموزش ببیند که به این هنرها به عنوان یک منبع درآمد موقت نگاه می‌کند، بنابراین ممکن است پس از مدتی آن را رها کند چراکه علاقه‌ای به این هنرها ندارد و فقط برای امرار معاش به این عرصه آمده است.
رئیس اتحادیه صنایع‌دستی اصفهان با اشاره به اینکه اکنون خطری مهم شهر جهانی صنایع‌دستی را تهدید می‌کند، گفت: از یک ماه پیش ۱۳ رسته صنایع‌دستی توسط سازمان صنعت، معدن و تجارت بلوکه شده است و اتحادیه صنایع‌دستی امکان اعطای جواز کسب برای آنها را ندارد.
وی اضافه کرد: برخی هنرهای ارزشمندی که هر فرد با شنیدن نام آنها به یقین آنها را جزو صنایع‌دستی اصفهان برمی‌شمرد مانند میناکاری و قلمزنی نیز در میان این دسته از هنرها قرار گرفته و انتظار داریم هر چه سریع‌تر اقدامی ملی در این زمینه انجام و در این کار تجدید نظر شود.
۵۰۰ کارگاه صنایع‌دستی از نظارت اتحادیه خارج شده است
شیردل گفت: اکنون حدود ۵۰۰ کارگاه مربوط به این رسته‌ها از نظارت اتحادیه خارج شده است و با توجه به اینکه تعداد افراد شاغل در این رسته‌ها طی جدولی به شورای عالی جهانی صنایع‌دستی ارائه شده در انتخاب اصفهان به عنوان شهر جهانی صنایع‌دستی این امر موثر بوده است و در صورت رفع نشدن این مشکل می‌تواند خطری برای عنوان نام شهر جهانی صنایع‌دستی باشد.
زمانی که دنیای بشر پای در مرحله پیشرفت‌های صنعتی گذارد به تدریج گویی صنایع‌دستی از دایره دید انسان‌های امروزی خارج شد، گرچه بسیاری از مردم امروزی در حال بازگشت به روند استفاده صنایع‌دستی قدیم و علاقه‌مند به وسایل سنتی هستند اما این تمایل هنوز به اندازه‌ای گسترش نیافته است که ایرانی‌ها به طور مثال جای سرویس‌های لوکس خارجی، آیینه و شمعدان مینا یا میزهای خاتم را ترجیح دهند در حالیکه شاید قیمت برخی از این لوازم ارزان‌تر و یا اندک تفاوت قیمتی با این اشیای خارجی داشته باشد.
۱۶ رشته صنایع‌دستی در اصفهان در تهدید فراموشی
فریدون الله‌یاری مدیرکل میراث‌فرهنگی اصفهان اظهار داشت: ۱۶ رشته صنایع‌دستی اصفهان در تهدید فراموشی قرار دارند که زری‌بافی، مخمل‌بافی، قفل‌سازی، کاغذسازی، قطاعی کاغذ و گلابتون از جمله این موارد است.
وی با بیان اینکه برخی از رشته‌های صنایع‌دستی دیگر از خطر فراموشی خارج شده اند اما همچنان نیازمند حمایت ویژه هستند، افزود: رشته‌های صنایع‌دستی که در حال فراموشی یا در معرض تهدید است به طور معمول از نظر اقتصادی پاسخگوی معیشت هنرمندان نیستند.
مدیرکل میراث‌فرهنگی اصفهان افزود: بسیاری از این موارد به ویژه با توجه به نوسان قیمت مواد اولیه هزینه تولید سنگینی برای هنرمند دارند و از سوی دیگر امکان عرضه و فروش آنها نیز محدود و در قدرت خرید بسیاری از مشتریان نیست.
وی دلیل رکود برخی صنایع‌دستی اصفهان را کاربرد نداشتن در دنیای معاصر برشمرد و تاکید کرد: از سویی با تحولات صنعتی در دنیای امروز و عرضه محصولات با کیفیت و کاربردی ماشینی برخی صنایع‌دستی کاربرد خود را از دست داده است.
الله‌یاری ادامه داد: به طور مثال هنر کاغذسازی دستی با توجه به تنوع وسیع در این صنعت و با کیفیت‌های مختلف از جمله این موارد است که کاربرد اصلی خود را در ددیگاه مردم از دست داده است.
حفظ هنر و مهارت‌های تولید صنایع‌دستی از وظایف میراث‌فرهنگی است
وی در ارتباط با اقدامات میراث‌فرهنگی اصفهان در راستای حفظ این هنرهای سنتی و صنایع‌دستی گفت: حفظ هنر و مهارت‌های تولید این صنایع از وظایف این سازمان است و باید با بررسی دلیل اصلی در معرض خطر بودن این هنرها چاره‌جویی‌های لازم انجام شود.
مدیرکل میراث‌فرهنگی اصفهان ادامه داد: در برخی هنرها مانند زری‌بافی و گلابتون گران بودن قیمت مواد اولیه دلیل این رکود است و بر این اساس با افزایش قیمت طلا تولید پارچه زری‌بافی حتی در اندازه کوچک نیز هزینه زیاد و مشتری اندکی دارد که این هنرها را باید از طریق کارگاه‌های آموزشی حمایت شود.
وی تصریح کرد: در ارتباط با زری‌بافی چندین کارگاه فعال در سطح استان با حمایت بخش دولتی وخصوصی تشکیل شده است و در زمینه هنر کاغذسازی نیز باید هنرمندانی برای ادامه راه و حفظ این هنر تربیت کنیم.
الله‌یاری اضافه کرد: برخی هنرهای صنایع‌دستی که کاربرد گذشته را در دنیای امروز ندارد نیز باید با طراحی جدید در زندگی معاصر کاربردی شود.
هنر عبابافی در راستای تولید کالاهای جدید احیا شود
وی بیان داشت: به طور مثال هنر عبا بافی از هنرهای مهم مردم نایین است که با کیفیت بسیار خوب توسط دست تولید میشود و می‌توان امروز با طراحی‌های جدید این هنر را در راستای تولید کالاهای جدید مانند کاپشن استفاده کرد تا در بازار نیز مشتریان خود را پیدا کند.
مدیرکل میراث‌فرهنگی اصفهان اضافه کرد: قفل‌سازی از جمله هنرهایی است که امروز کاربرد چندانی ندارد اما میراث فرهنگی مهم‌ترین رسالت خود را حفظ این هنرها و مهارت‌ها به عنوان میراث ارزشمند این سرزمین می‌داند.
وی ادامه داد: امروز کاربردی بودن هنرهای صنایع دستی لزوما معنای گذشته خود را ندارد و اگر در گذشته به دلیل کاربرد در زندگی روزمره این هنرها از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شد امروزه برخی از هنرهای به ظاهر بدون کاربرد می‌تواند در مجموعه‌های اداری و یا منازل به عنوان تزئینات و یا دکوراسیون مورد استفاده باشد.
وی با یادآوری اینکه مرحوم فولادگر تنها استاد هنر گلابتون برشمرده می‌شد، از برگزاری کارگاه‌های آموزشی توسط شاگردان این استاد و استمرار این هنر در اصفهان خبر داد.
الله‌یاری هنر لایه‌چینی را از مواردی دانست که از خطر فراموشی خارج شده است، گفت: اکنون در خانه صنایع‌دستی مانند شیخ الاسلام کارگاه‌هایی در این ارتباط برگزار میشود ضمن اینکه در کاخ تاریخی چهلستون نیز برنامه‌هایی در این زمینه داریم.
وی افزود: ورشوسازی نیز از جمله هنرهای غیرکاربردی امروزی است که در پی احیای مهارت این هنر هستیم.
میراث فرهنگی اصفهان با برگزاری کارگاه‌های خود به ویژه در خانه‌های صنایع‌دستی و مراکز آموزشی خاص برای حفظ و احیای این هنرها تلاش و برنامه‌ریزی کرده است و بر این اساس بخشی از این امر توسط خود میراث فرهنگی سیاست‌گذاری و بخشی نیز توسط هنرمندان دارای مهارت در رشته‌های صنایع‌دستی در قالب طرح ارائه میشود.