پروژه پلنگ ایرانی با هدف کسب اطلاعات علمی برای ارتقای حفاظت از پلنگ در مناطق شمال شرقی کشور در سه منطقه پارک‌های ملی تندوره در خراسان رضوی و سالوک و ساریگل در خراسان شمالی درحال اجراست و جامع‌ترین پژوهش علمی است که تابحال در غرب آسیا در زمینه پلنگ صورت گرفته است.
این پروژه، پایان نامه دکترای «محمدصادق
فرهادی‌نیا» است که از سال 1392 درحال اجرا می‌باشد. به همین بهانه
گفت‌وگویی با ایشان داشتیم که از نظر می‌گذرانید:
متأسفانه هر از گاهی در اخبار و شبکه‌های اجتماعی، تصاویری از کشتار پلنگ دیده و شنیده می‌شود. چه تمهیداتی برای مقابله با این حوادث و اتفاقات در نظر گرفته شده است؟
متولی اصلی حفاظت از پلنگ در ایران و سایر گونه‌ها سازمان حفاظت محیط زیست است. امروزه خوشبختانه شبکه گسترده‌ای از مناطق حفاظت شده وجود دارد که محیط بانان در آنها مشغول حفاظت از انواع گونه‌ها هستند. شاید حضور فعالانه
محیط بانان سازمان محیط زیست را باید یکی از مهم‌ترین عللی دانست که امروزه در خاورمیانه ایران بزرگ‌ترین جمعیت پلنگ را داراست، در حالی‌که فرآیند حفاظت در بسیاری از کشورهای منطقه به دلیل عوامل سیاسی، اقتصادی یا فنی اجرا نمی‌شود.
برخی بر این گمان هستند که کشتن پلنگ نشانه شجاعت و دلیری آن‌هاست و از همین رو از شکار پلنگ کشته شده فیلمبرداری و آن را منتشر می‌کنند! گاهی نیز وقتی پلنگ به دام روستاییان حمله می‌کند، به‌جای اطلاع دادن به مأموران سازمان محیط زیست، سرخود جانور را از بین می‌برند! خوشبختانه افزایش جریمه شکار پلنگ به 80 میلیون تومان می‌تواند بازدارندگی مناسبی ایجاد کند. درعین حال، آموزش و تنویر افکار عمومی رکن مهمی در پیشگیری از بروز چنین اتفاقاتی دارد. در سال 1390، مستند «در جست‌وجوی پلنگ ایرانی» اثر فتح الله‌امیری که برنده سیمرغ جشنواره فجر برای بهترین مستند سال شد، تأثیر خوبی در اطلاع رسانی عمومی داشت. پروژۀ ما هم، درکنار فعالیت‌های آموزشی گسترده در سطح روستاهای مناطق هدف به منظور اطلاع رسانی به مردم، در حال تهیه یک مستند فاخر با برترین تجهیزات از زندگی پلنگ‌ها در ایران است. تمامی مراحل انجام این پروژه بخش‌های مختلف یک مستند را تشکیل می‌دهند. در این مستند تلاش می‌شود تا جای ممکن همه چیز همانطور که پیش می‌رود، به تصویر کشیده شود.
کار از کجا آغاز شد؟
از مهر 1393 ما تلاش خود را برای زنده گیری پلنگ در پارک ملی تندوره آغاز کردیم. این دوره زمانی دمای هوا در منطقه برای زنده گیری ایمن پلنگ مناسب است. ما در طول دوره تله گذاری 4 تا 8 تله از نوع foot-snare که امن‌ترین نوع تله برای زنده‌گیری گوشتخواران دنیاست، به كار گرفتیم. ما هر تله را به trap-transmitter مجهز كرده تا بتوانیم آنها را مورد پایش قرار دهیم. این وسیله ما را قادر می‌سازد از راه دور تله‌ها را بدون ایجاد مزاحمت بیشتر برای سایت، کنترل كنیم. ما تله‌ها را از محل یك كمپ با مسافتی حدود یک تا سه کیلومتر، هر یک ساعت یك بار به وسیله رسیور مخصوص کنترل می‌كردیم.
تله‌های زنده‌گیری مجهز به انتقال دهنده‌هایی (ترانسمیترها) هستند که در زمان فعال شدن باعث ایجاد صدای متفاوتی می‌شوند. ولی برای دریافت این صدا، هر یک یا دو ساعت یک بار باید تمامی تله‌ها با آنتن دریافت کننده VHF کنترل شوند؛ کاری هیجان انگیز ولی گاهی اوقات خسته کننده در طول شب. این نمای نزدیک تری از کمپ کوهستانی ماست که از فاصله یک تا سه کیلومتری تله‌های مختلف را می‌توان از آنجا کنترل کرد.
نصب یک تله سالم و امن نیم روزی به طول می‌کشد و نیاز به ابزار و ادوات ساختمان سازی دارد. بیل و بیلچه، کلنگ، الک، فرچه و ... همه در پایان نصب یک تله چهره ای خاکی به تله گذار می‌دهد. اگر نقاط تله گذاری همراه با بررسی‌های گسترده قبلی باشد، شانس بیشتری برای زنده گیری موفقیت آمیز پلنگ دارد. برای اجرای عملیات زنده گیری پلنگ‌ها، حضور مستمر در زیستگاه آنها ضروری است. صبر و حوصله و حفظ آرامش از نکات کلیدی هستند. شب‌های زیادی در این کمپ کوهستانی در تندوره باید منتظر بود تا سیگنال تله‌ها خبر از به دام افتادن پلنگ در تله‌های کار گذاشته شده دهند.
گردنبندها چه ویژگی‌هایی دارند؟
پلنگ‌ها را باید یکی از شناخته شده ترین پستانداران دنیا دانست، ولی نه در مناطق کوهستانی غرب آسیا. بررسی پلنگ‌های ایرانی در مناطق کوهستانی کشورمان بدون تجهیزات پیشرفته و امکانات مناسب چندان امکان‌پذیر نیست. مهم‌ترین تجهیزات در این خصوص گردنبندهای ماهواره‌ای است، چون به ما اجازه می‌دهد که جابه‌جایی‌های پلنگ‌ها را ثبت کنیم، دمای محیط و ارتباط آن با میزان فعالیت جانوران را مورد بررسی قرار دهیم و بتوانیم به دقت میزان انرژی مورد نیاز و طعمه لازم برای بقای پلنگ‌ها را محاسبه نماییم. تجربه تقریباً جدیدی برای ایران است و همین امر مسیر دشواری پیش روی ما برای استفاده از شش گردنبند دراختیار این پژوهش قرار می‌دهد، هرچند که سفارش آنها و ورودشان به کشور به دلیل محدودیت‌های ناشی از تحریم خود پروژه جداگانه ای بود. براساس استانداردهای موجود در دنیا، وزن گردنبندها نباید از 3درصد وزن جانور بیشتر باشد تا خللی در رفتار و جابه‌جایی‌های آن وارد نکند.
با بررسی‌های فراوان و مکاتبات گسترده با شرکت سازنده گردنبندها، خوشبختانه وزن گردنبندهای به کار رفته در این پروژه از 1درصد وزن پلنگ‌ها تجاوز نمی کند، این درحالی است که بیش از یک سال عمر باتری آنها خواهد بود. نوع گردنبندها «پیشرفته ترین نوع گردنبندهای موجود در دنیا» و به صورت Satellite Iridium می‌باشد. «جی.پی.اس» موجود روی گردنبندها روزانه 8 تا 24 بار روشن شده و نقطه حضور پلنگ را ثبت می‌کنند، این روش فاقد سر و صدا بوده و زمان محدودی طول می‌کشد. قابلیت دیگر روی این گردنبند آن است که یک سال پس از نصب به صورت خودکار از گردن جانور باز شده و به این ترتیب نیاز به زنده گیری مجدد جانور و بی‌هوشی نیست. علاوه بر نقطه، یک فضای با سه محور مختصات هر پنج دقیقه یک بار در هر روز وضعیت فعالیت جانور را ثبت می‌کند تا بعداً با تحلیل این داده‌ها متوجه شویم که هر پلنگ در هر روز چقدر انرژی مصرف کرده و چقدر نیاز دارد. در زمان نزدیک شدن به روستاها، گردنبندها به محقق پیام داده و میزان ثبت نقاط بیشتر می شود. به این ترتیب می‌توانیم مطمئن باشیم که پلنگ دقیقاً چطور به روستا نزدیک شده و آیا تلاش برای حمله به دام‌های اهلی دارد یا خیر. رنگ گردنبند کاملاً متناسب با پوشش بدن جانور بوده و استتار آن را خدشه دار نمی کند.
در مقایسه با مطالعاتی که در آفریقاروی پلنگ‌ها صورت گرفته است، شناخت ما از جابه‌جایی‌های پلنگ آسیایی بسیار اندک است. زیستگاه دور از دسترس پلنگ ایرانی و عادات رفتاری مخفی کارانه آن مطالعه آن را بسیار دشوار کرده و کوشش‌های پیشین نیز اطلاعات ناکافی برای حفاظت از این‌گونه در اختیارمان می‌گذارند؛ بنابراین به علت کم‌بودن اطلاعاتِ بوم‌شناختی پایه درباره پلنگ ایرانی در مناطق کوهستانی و نیز جهت بررسی الگوهای جابه‌جایی آنها، این پژوهش در آخرین مرحلۀ عملی خود سعی در زنده‌گیری تعدادی پلنگ و کارگذاشتن گردنبندهای ماهواره‌ای برای آنها کرد. این گردنبندها به مدت یک سال روی گردن این پلنگ‌ها باقی می‌ماند و هر روز اطلاعاتی از محل حضور، دما و نوع فعالیت به ما می‌دهد. این گردنبندها طوری برنامه‌ریزی شده‌اند که پس از 52 هفته به طور خودکار از گردن پلنگ جدا شوند تا نیاز به زنده‌گیری مجدد آنها نباشد. تابحال پنج پلنگ در پارک ملی تندوره نصب و مجهز به ردیاب شده اند. نام آنها عبارت است از: برنا، بردیا، کاوه، برزو و ایران. ایران ماده است و سایرین نر می‌باشند.
انتظار دارید این پروژه، شما را به چه نتایجی برساند؟
پیش از این محققان گمان می‌کردند که قلمرو پلنگ‌های ایرانی بسیار بزرگ است و شاید بزرگ‌ترین گستره‌های خانگی را در میان پلنگ‌ها در دنیا داشته باشند. همچنین تصور صحیحی از ساختار قلمرو و میزان استفاده از هر بخش قلمرو وجود نداشت. برخی گمان می‌کردند که پلنگ دارای لانه بوده و بخشی از اوقات خود را درون لانه می‌گذراند. نتایج ابتدایی به دست آمده از گردنبندها کاملاً خلاف این فرضیات را نشان می‌دهند. قلمرو برنا و بردیا چندان بزرگ نیست. به طور مثال تا این لحظه بیشترین طول قلمرو برنا کمتر از 30 کیلومتر است، درحالی‌که قلمرو بردیا شاید کمتر از 6000 هکتار باشد. برنا با اینکه در میان روستاها و مناطق غیرحفاظت شده به کرات در تردد است، هیچ‌گاه تابحال مشاهده نشده است و کسی گزارشی دال بر رویت آن نداده است.
این پروژه فعالیت‌های خود را با زنده گیری پلنگ‌های بیشتری ادامه داده و هر یک از این پلنگ‌ها به دقت مورد مطالعه قرار خواهند گرفت تا بتوان اطلاعات ارزشمندی درخصوص پراکنش مکانی پلنگ‌ها، نزدیکی آنها به سکونتگاه‌های انسانی، رژیم غذایی و غیره به دست آورد؛ ولی بدون شک کسب چنین حجم اطلاعاتی بدون مشارکت مردم و روستاییان نمی تواند تضمین کننده بقای پلنگ در شمال شرقی ایران باشد. همزمان با اجرای مطالعات در این منطقه، برنامه‌های آموزشی برای روستاییان و دامداران پیرامون این پارک درحال طرح‌ریزی و اجرا می‌باشد تا بتوان این یافته‌ها را با مردم به اشتراک گذاشت.
قدس آنلاین
متأسفانه هر از گاهی در اخبار و شبکه‌های اجتماعی، تصاویری از کشتار پلنگ دیده و شنیده می‌شود. چه تمهیداتی برای مقابله با این حوادث و اتفاقات در نظر گرفته شده است؟
متولی اصلی حفاظت از پلنگ در ایران و سایر گونه‌ها سازمان حفاظت محیط زیست است. امروزه خوشبختانه شبکه گسترده‌ای از مناطق حفاظت شده وجود دارد که محیط بانان در آنها مشغول حفاظت از انواع گونه‌ها هستند. شاید حضور فعالانه
محیط بانان سازمان محیط زیست را باید یکی از مهم‌ترین عللی دانست که امروزه در خاورمیانه ایران بزرگ‌ترین جمعیت پلنگ را داراست، در حالی‌که فرآیند حفاظت در بسیاری از کشورهای منطقه به دلیل عوامل سیاسی، اقتصادی یا فنی اجرا نمی‌شود.
برخی بر این گمان هستند که کشتن پلنگ نشانه شجاعت و دلیری آن‌هاست و از همین رو از شکار پلنگ کشته شده فیلمبرداری و آن را منتشر می‌کنند! گاهی نیز وقتی پلنگ به دام روستاییان حمله می‌کند، به‌جای اطلاع دادن به مأموران سازمان محیط زیست، سرخود جانور را از بین می‌برند! خوشبختانه افزایش جریمه شکار پلنگ به 80 میلیون تومان می‌تواند بازدارندگی مناسبی ایجاد کند. درعین حال، آموزش و تنویر افکار عمومی رکن مهمی در پیشگیری از بروز چنین اتفاقاتی دارد. در سال 1390، مستند «در جست‌وجوی پلنگ ایرانی» اثر فتح الله‌امیری که برنده سیمرغ جشنواره فجر برای بهترین مستند سال شد، تأثیر خوبی در اطلاع رسانی عمومی داشت. پروژۀ ما هم، درکنار فعالیت‌های آموزشی گسترده در سطح روستاهای مناطق هدف به منظور اطلاع رسانی به مردم، در حال تهیه یک مستند فاخر با برترین تجهیزات از زندگی پلنگ‌ها در ایران است. تمامی مراحل انجام این پروژه بخش‌های مختلف یک مستند را تشکیل می‌دهند. در این مستند تلاش می‌شود تا جای ممکن همه چیز همانطور که پیش می‌رود، به تصویر کشیده شود.
کار از کجا آغاز شد؟
از مهر 1393 ما تلاش خود را برای زنده گیری پلنگ در پارک ملی تندوره آغاز کردیم. این دوره زمانی دمای هوا در منطقه برای زنده گیری ایمن پلنگ مناسب است. ما در طول دوره تله گذاری 4 تا 8 تله از نوع foot-snare که امن‌ترین نوع تله برای زنده‌گیری گوشتخواران دنیاست، به كار گرفتیم. ما هر تله را به trap-transmitter مجهز كرده تا بتوانیم آنها را مورد پایش قرار دهیم. این وسیله ما را قادر می‌سازد از راه دور تله‌ها را بدون ایجاد مزاحمت بیشتر برای سایت، کنترل كنیم. ما تله‌ها را از محل یك كمپ با مسافتی حدود یک تا سه کیلومتر، هر یک ساعت یك بار به وسیله رسیور مخصوص کنترل می‌كردیم.
تله‌های زنده‌گیری مجهز به انتقال دهنده‌هایی (ترانسمیترها) هستند که در زمان فعال شدن باعث ایجاد صدای متفاوتی می‌شوند. ولی برای دریافت این صدا، هر یک یا دو ساعت یک بار باید تمامی تله‌ها با آنتن دریافت کننده VHF کنترل شوند؛ کاری هیجان انگیز ولی گاهی اوقات خسته کننده در طول شب. این نمای نزدیک تری از کمپ کوهستانی ماست که از فاصله یک تا سه کیلومتری تله‌های مختلف را می‌توان از آنجا کنترل کرد.
نصب یک تله سالم و امن نیم روزی به طول می‌کشد و نیاز به ابزار و ادوات ساختمان سازی دارد. بیل و بیلچه، کلنگ، الک، فرچه و ... همه در پایان نصب یک تله چهره ای خاکی به تله گذار می‌دهد. اگر نقاط تله گذاری همراه با بررسی‌های گسترده قبلی باشد، شانس بیشتری برای زنده گیری موفقیت آمیز پلنگ دارد. برای اجرای عملیات زنده گیری پلنگ‌ها، حضور مستمر در زیستگاه آنها ضروری است. صبر و حوصله و حفظ آرامش از نکات کلیدی هستند. شب‌های زیادی در این کمپ کوهستانی در تندوره باید منتظر بود تا سیگنال تله‌ها خبر از به دام افتادن پلنگ در تله‌های کار گذاشته شده دهند.
گردنبندها چه ویژگی‌هایی دارند؟
پلنگ‌ها را باید یکی از شناخته شده ترین پستانداران دنیا دانست، ولی نه در مناطق کوهستانی غرب آسیا. بررسی پلنگ‌های ایرانی در مناطق کوهستانی کشورمان بدون تجهیزات پیشرفته و امکانات مناسب چندان امکان‌پذیر نیست. مهم‌ترین تجهیزات در این خصوص گردنبندهای ماهواره‌ای است، چون به ما اجازه می‌دهد که جابه‌جایی‌های پلنگ‌ها را ثبت کنیم، دمای محیط و ارتباط آن با میزان فعالیت جانوران را مورد بررسی قرار دهیم و بتوانیم به دقت میزان انرژی مورد نیاز و طعمه لازم برای بقای پلنگ‌ها را محاسبه نماییم. تجربه تقریباً جدیدی برای ایران است و همین امر مسیر دشواری پیش روی ما برای استفاده از شش گردنبند دراختیار این پژوهش قرار می‌دهد، هرچند که سفارش آنها و ورودشان به کشور به دلیل محدودیت‌های ناشی از تحریم خود پروژه جداگانه ای بود. براساس استانداردهای موجود در دنیا، وزن گردنبندها نباید از 3درصد وزن جانور بیشتر باشد تا خللی در رفتار و جابه‌جایی‌های آن وارد نکند.
با بررسی‌های فراوان و مکاتبات گسترده با شرکت سازنده گردنبندها، خوشبختانه وزن گردنبندهای به کار رفته در این پروژه از 1درصد وزن پلنگ‌ها تجاوز نمی کند، این درحالی است که بیش از یک سال عمر باتری آنها خواهد بود. نوع گردنبندها «پیشرفته ترین نوع گردنبندهای موجود در دنیا» و به صورت Satellite Iridium می‌باشد. «جی.پی.اس» موجود روی گردنبندها روزانه 8 تا 24 بار روشن شده و نقطه حضور پلنگ را ثبت می‌کنند، این روش فاقد سر و صدا بوده و زمان محدودی طول می‌کشد. قابلیت دیگر روی این گردنبند آن است که یک سال پس از نصب به صورت خودکار از گردن جانور باز شده و به این ترتیب نیاز به زنده گیری مجدد جانور و بی‌هوشی نیست. علاوه بر نقطه، یک فضای با سه محور مختصات هر پنج دقیقه یک بار در هر روز وضعیت فعالیت جانور را ثبت می‌کند تا بعداً با تحلیل این داده‌ها متوجه شویم که هر پلنگ در هر روز چقدر انرژی مصرف کرده و چقدر نیاز دارد. در زمان نزدیک شدن به روستاها، گردنبندها به محقق پیام داده و میزان ثبت نقاط بیشتر می شود. به این ترتیب می‌توانیم مطمئن باشیم که پلنگ دقیقاً چطور به روستا نزدیک شده و آیا تلاش برای حمله به دام‌های اهلی دارد یا خیر. رنگ گردنبند کاملاً متناسب با پوشش بدن جانور بوده و استتار آن را خدشه دار نمی کند.
در مقایسه با مطالعاتی که در آفریقاروی پلنگ‌ها صورت گرفته است، شناخت ما از جابه‌جایی‌های پلنگ آسیایی بسیار اندک است. زیستگاه دور از دسترس پلنگ ایرانی و عادات رفتاری مخفی کارانه آن مطالعه آن را بسیار دشوار کرده و کوشش‌های پیشین نیز اطلاعات ناکافی برای حفاظت از این‌گونه در اختیارمان می‌گذارند؛ بنابراین به علت کم‌بودن اطلاعاتِ بوم‌شناختی پایه درباره پلنگ ایرانی در مناطق کوهستانی و نیز جهت بررسی الگوهای جابه‌جایی آنها، این پژوهش در آخرین مرحلۀ عملی خود سعی در زنده‌گیری تعدادی پلنگ و کارگذاشتن گردنبندهای ماهواره‌ای برای آنها کرد. این گردنبندها به مدت یک سال روی گردن این پلنگ‌ها باقی می‌ماند و هر روز اطلاعاتی از محل حضور، دما و نوع فعالیت به ما می‌دهد. این گردنبندها طوری برنامه‌ریزی شده‌اند که پس از 52 هفته به طور خودکار از گردن پلنگ جدا شوند تا نیاز به زنده‌گیری مجدد آنها نباشد. تابحال پنج پلنگ در پارک ملی تندوره نصب و مجهز به ردیاب شده اند. نام آنها عبارت است از: برنا، بردیا، کاوه، برزو و ایران. ایران ماده است و سایرین نر می‌باشند.
انتظار دارید این پروژه، شما را به چه نتایجی برساند؟
پیش از این محققان گمان می‌کردند که قلمرو پلنگ‌های ایرانی بسیار بزرگ است و شاید بزرگ‌ترین گستره‌های خانگی را در میان پلنگ‌ها در دنیا داشته باشند. همچنین تصور صحیحی از ساختار قلمرو و میزان استفاده از هر بخش قلمرو وجود نداشت. برخی گمان می‌کردند که پلنگ دارای لانه بوده و بخشی از اوقات خود را درون لانه می‌گذراند. نتایج ابتدایی به دست آمده از گردنبندها کاملاً خلاف این فرضیات را نشان می‌دهند. قلمرو برنا و بردیا چندان بزرگ نیست. به طور مثال تا این لحظه بیشترین طول قلمرو برنا کمتر از 30 کیلومتر است، درحالی‌که قلمرو بردیا شاید کمتر از 6000 هکتار باشد. برنا با اینکه در میان روستاها و مناطق غیرحفاظت شده به کرات در تردد است، هیچ‌گاه تابحال مشاهده نشده است و کسی گزارشی دال بر رویت آن نداده است.
این پروژه فعالیت‌های خود را با زنده گیری پلنگ‌های بیشتری ادامه داده و هر یک از این پلنگ‌ها به دقت مورد مطالعه قرار خواهند گرفت تا بتوان اطلاعات ارزشمندی درخصوص پراکنش مکانی پلنگ‌ها، نزدیکی آنها به سکونتگاه‌های انسانی، رژیم غذایی و غیره به دست آورد؛ ولی بدون شک کسب چنین حجم اطلاعاتی بدون مشارکت مردم و روستاییان نمی تواند تضمین کننده بقای پلنگ در شمال شرقی ایران باشد. همزمان با اجرای مطالعات در این منطقه، برنامه‌های آموزشی برای روستاییان و دامداران پیرامون این پارک درحال طرح‌ریزی و اجرا می‌باشد تا بتوان این یافته‌ها را با مردم به اشتراک گذاشت.
قدس آنلاین
