خبری در راه است، خبری که جنبه بین‌المللی دارد و نام همدان را بار دیگر با پیشینه ۳ هزار ساله در تاریخ طنین‌انداز می‌کند. خبر از ثبت «جهانی هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» حکایت دارد، رخدادی که همدانی‌ها سال‌ها منتظر این قصه بودند و حالا بعد از مدت طولانی اراده‌ها بر ثبت جهانی قوت گرفته و خبر گوش به گوش رسیده است.
افزون بر خبر، اقداماتی هم در این حوزه به ثمر نشسته و پرونده ترجمه به یونسکو ارسال شده، حتی برخی موانع مهم مثل برچیده شدن آسفالت حریم رنگ واقعیت گرفته و این یعنی اراده‌ها جدی است خیلی جدی‌تر از کلام و وعده و وعید.
بدون تردید خبرِ در راه از ثبت جهانی آثار واجد ارزش همدان یاد می‌کند آثاری که نشاندهنده معیار‌های مدنظر یونسکو است همچون تداوم زندگی ۳ هزار در هگمتانه و نبوغ معماری خاص؛ اما این ثبت جهانی از کجا تا کجای همدان را در برمی‌گیرد و چه مزیتی برای این کهن‌شهر به همراه دارد؟
برای پاسخگویی به سوالات ریز و درشت این مهم که نقل محافل امروزی شده با مدیر پایگاه ملی تپه هگمتانه؛ صاحب محمدیان‌منصور به گفتگو نشستیم تا افزون بر عیان‌سازی عرصه ثبت جهانی به تاریخ ورود ارزیاب یونسکو و اهمیت ماجرا برسیم.
آقای محمدیان‌منصور! برای سوال اول در مورد دلایل ثبت جهانی هگمتانه بفرمایید.
محمدیان‌منصور: برخلاف تصور برخی دلیل ثبت جهانی هگمتانه این رخداد پرارزش تعدد آثار مهم در محدوده نیست بلکه یکی از ۶ معیار ثبت جهانی در یونسکو است که باید وجود داشته باشد.
این ۶ معیار مد نظر یونسکو برای ثبت جهانی آثار چه مواردی را شامل می‌شود؟
محمدیان‌منصور: معیار‌های ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو شامل این موارد است؛ دستاوردی منحصر به فرد از نبوع هنری پیشینیان، نماد تبادل ارزش‌های بشر در حوزه فرهنگ در یک دوره زمانی مشخص، نشاندهنده سنت فرهنگی خاص که از بین رفته و یا هنوز زنده است، نمونه برجسته از معماری، فناوری و یا چشم‌انداز و نمونه برجسته‌ای از سکونتگاه‌های باستانی بشر و ارتباط مستقیم و ملموس با حوادث، باور‌ها و آثار ادبی ارزشمند.
پرونده "هگمتانه و مرکز تاریخی همدان" کدام ویژگی‌های مورد نظر یونسکو را دارد؟
محمدیان‌منصور: مهمترین ویژگی محدوده در معرض ثبت جهانی هگمتانه را می‌توان به دو معیار پراهمیت تعمیم داد؛ معیاری که به تداوم یک سنت پویا و زنده در یک منطقه تاکید دارد که هنوز هم زنده است به عبارتی در هگمتانه بیش از ۳ هزار سال تداوم زندگی مشهود است و این از دلایل خیلی مهم به شمار می‌رود.
علاوه بر جریان زندگی از دوره ماد تاکنون که خصیصه منحصر به فرد همگتانه است، نبوغ مهندسی با ویژگی‌های خاص معماری شهری از دیگر دلایل این مهم محسوب می‌شود که در این محدوده به وفور معماری شاخص دیده می‌شود.
به این معنا که معیار دیگری از معیار‌های یونسکو در محدوده ثبت کاملا مشهود است، نبوغ مهندسی خاص که نظیرش کمتر دیده شده است.
البته که معیار‌های دیگری هم می‌شد برای محدوده ثبت برشمرد، اما معمولا تاکید بر یکی دو معیار خاص‌تر مدنظر است، پس نبوغ معماری خاص در شهر اشکانی و دیگری تداوم زندگی ۳ هزار ساله معیار قطعی ثبت جهانی است.
لطفا مواردی که نشان از تدوام زندگی و نبوغ در معماری دارد را به اختصار توضیح دهید.
محمدیان‌منصور: از ۱۱ لوح نوشته‌دار طلا و نقره دوره هخامنشی که از شاهان این دوره به جا مانده هفت لوح در همدان کشف شده، به این معنا که تعدد آثار هخامنشی در همدان زیاد است بنابراین از دوره‌های ماد و هخامنشی و اشکانی آثار داریم همچنین در دوره اسلامی نیز آثار واجد ارزش موجود است، در دوره پهلوی هم می‌توان به ۶ خیابان برگرفته از نهضت زیباسازی شهری اشاره کرد پس این موارد نشان از تداوم زندگی با سابقه ۳ هزار ساله دارد.
محدوده ثبت جهانی هگمتانه چقدر است و از کجا تا کجا؟
محمدیان‌منصور: هر محدوده‌ای که کاندیدای ثبت جهانی باشد، یک عرصه دارد که این میزان در همدان ۷۵ هکتار تعیین شده است از آرامگاه بوعلی شروع می‌شود تا هگمتانه همین طور از طرفین از سمت شرق خط محدوده از کنار رودخانه عبور می‌کند و از سمت غرب نیز به ذوالریاستین و قسمتی از خیابان شریعتی عبور و از کنار بقعه استرومردخای می‌گذرد.
ناگفته نماند که خط عرصه ثبت، بازار همدان را به طور کل در بر می‌گیرد و به گنبد علویان و در نهایت مجددا به هگمتانه پیوند می‌خورد. این خط و عرصه‌ای است که در مراحل ثبت جهانی قرار گرفته و در مجموع ۳۵ اثر ثبت شده ملی و ۱۱۵ اثر واجد ارزش در محدوده ثبت قرار دارد.
از جزییات محدوده ثبت جهانی و آثار موجود در عرصه بفرمایید.
محمدیان‌منصور: ۳۲ هکتار از این ۷۵ هکتار عرصه، تپه هگمتانه و ۴۳ هکتار باقی مانده متشکل است از بازار، آرامگاه‌ها و میدان امام، مبرهن است در این محدوده یک سری آثار شاخص وجود دارد ضمن اینکه این آثار ثبت ملی شده است.
همچنین تک اثر‌هایی که جداگانه ثبت ملی شدند همچون تپه هگمتانه که به تنهایی ثبت ملی است.
مجموع بازار هم جزء به جزء ثبت ملی شده اجزایی مثل کاروانسرای گلشن، کاروانسرای میرزاکاظم، کاروانسرای حاج صفرخان و قلمدانی و کاروانسرای نو همین طور سرای قبله و پیغمبر و سرای یعقوب‌یاری که تک به تک ثبت شده و در محدوده قرار دارد.
از سوی دیگر سرای جلدی، سرای شریف‌ا‌لملک و راسته بازار‌های واجد ارزش و خانه‌های تاریخی شهبازیان و عسگری ثبت ملی و جزو محدوده است.
در این بین آثار شاخص‌تر هم می‌تواند نام برد مثل گنبد علویان که در جهان اسلام ثبت شده یا شاهزاده حسین (ع)، میدان امام و آرامگاه‌ها نیز ثبت ملی شده و در خط عرصه وجود دارد.
در بخش آرامگاه‌ها نیز می‌توان به تفکیک به گنبد علویان که معماری آرامگاهی دارد و آرامگاه بوعلی سینا به عنوان بنای معاصر و آرامگاه استرمردخای که در سه دوره متفاوت سلجوقی و ایلخانی و معاصر، تاریخ دارد اشاره کرد.
تک‌اثر‌های کوچک‌تر مثل ثبت زورخانه همه‌کسی، حمام ارامنه، کلیسای گریگوری و آنجلی ثبت شده هستند و در محدوده ثبت نیز لحاظ می‌شوند.
در آثار داخل تپه می‌توان به کنیسه یهودیان و وجود سه دین در این محدوده که آثار معماری دارند اشاره کرد؛ همچون مسیحیان که مدرسه، حمام و دو کلیسا دارند و یهودیان که هم کنیسه و آرامگاه استرومردخای دارند و دست آخر حمام کلیمیان که در محدوده ثبت نیست.
در ادامه باید به راسته‌بازار‌های جذاب با نام موتابخانه، کفشدوزخانه بزرگه و کوچکه، صحاف‌خانه و قیصریه و حلاج‌خانه که از آثار بی‌بدیل و واجد معماری و ارزشی هستند گریز زد که خوشبختانه این موارد نیز در محدوده ثبت دیده شده است.
لطفا در خصوص اقدامات انجام شده در راستای رفع موانع ثبت جهانی توضیح دهید.
محمدیان‌منصور: ثبت جهانی اقدامی است که به واسطه پیگیری و علاقه مسئولان و مردم یک شهر به ثمر می‌نشیند و در حال حاضر این اراده در همدان ملموس است و رفع موانع شروع شده به نحوی که اراده برای مانع زدایی ثبت در دستور کار قرار گرفته و تاکنون نیز مواردی انجام شده که از اشکالات مهم بوده است.
البته اذعان به این موضوع که بازار همدان در سال‌های پیشین رسیدگی و مرمت نشده عیان است، اما در مجموع اقدامات خوبی صورت گرفته و ادامه دارد مثل مرمت جداره‌ها و برچیده شدن آسفالت حریم و دیگر موارد اساسی.
روحیه مانع‌زدایی برای انجام این رخداد بین‌المللی مشهود است، خصوصا که در مجموع ثبت جهانی در حفاظت بنا موثر است به عبارتی حفاظت از بنا را در پی دارد و مواهب گردشگری همچون توسعه اقتصاد پایدار که یک تیر و دو نشان است.
ساز و کار یونسکو در ثبت جهانی هگمتانه و مرکز تاریخی همدان را نیز تشریح کنید.
محمدیان منصور: یونسکو هر سال پایش آثار در دست بررسی را انجام می‌دهد و در محدوده هگمتانه هم به همین تربیت است، بعد از ورود ارزیاب و نظارت گوشه به گوشه، عرصه پرونده ثبت در مرحله جدی‌تر رفع موانع قرار می‌گیرد.
ارزیاب یونسکو دوم تا ششم شهریور مهمان همدان خواهد شد و گزارشی از اقدامات تهیه می‌کند و در واقع راستی‌آزمایی در باره مواردی که در پرونده ثبت شده انجام می‌شود.
سپس در طول یک سال آینده نواقص و موانع را اعلام و رصد می‌کنند همچنین مادام پیگیر تغییر و رفع مشکلات هستند از طریق ایمیل تا در نهایت سال آینده ارزیاب در نشست علنی یونسکو پرونده همدان را به حضار ارائه دهد.
حضار در صحن علنی یونسکو رای‌گیری می‌کنند و نسبت به پرونده و توضیحات و موانعی که رفع شده تصمیم‌گیری می‌کنند. ناگفته نماند یونسکو بسیار با طمانینه این مهم را بررسی می‌کند و جواب نهایی با رای گیری اعلام می‌شود.
از همین رو یک سال دیگر نیز بعد از رصد ارزیاب فرصت وجود دارد تا این فرصت بی‌تکرار را قطعی کرد و نام همدان را بیش از پیش جهانی.
فواید و محاسن این رخداد بین‌المللی برای همدان چیست؟
محمدیان‌منصور: اگر ثبت جهانی هگمتانه رخ دهد سرعت رشد گردشگری، مرمت بنا‌های واجد ارزش و بودجه‌های تزریقی به مراتب افزایش پیدا می‌کند. به تعبیری آورده ثبت جهانی بسیار است و اولین نکته زیر پوشش قرار گرفتن یک سازمان بین‌المللی است تا جایی که هگمتانه و آثار در محدوده در لیست جهانی آثار واجد ارزش گنجانده می‌شوند.
از سوی دیگر ایران بودجه بسیار زیاد تا ده‌ها برابر بودجه فعلی برای حفاظت و مرمت و نگهداری به محدوده تزریق می‌کند و مورد بعدی تعداد گردشگران خارجی است که به محدوده سفر می‌کنند و صد‌ها نفر بیشتر خواهند شد، چون محدوده در لیست آثار واجد ارزش جهانی قرار می‌گیرد.
به نظرم عزت نفس به استان و شهر نیز تعلق خواهد گرفت، مردم شهر افتخار می‌کنند که در شهرشان اثری منحصر به فرد در وسعت جهانی ثبت شده و این نکته قابل تامل است.
البته که امنیت هم از نکات قابل تامل دیگر است به عبارتی مراکزی که زیر نظر و پایش یونسکو قرار می‌گیرند و ثبت جهانی می‌شوند از امنیت خاص بین‌المللی بهره‌مند می‌شود.
ضمن تشکر از شما، اگر صحبت پایانی دارید بفرمایید.
محمدیان‌منصور: من هم از شما سپاسگزارم. صحبتی نیست جز لحظه‌شماری برای جهانی شدن هگمتانه و تحقق این آرزوی دیرینه.
منبع: خبرگزاری فارس استان همدان
