اصطلاح «آب مجازی» اولین بار در اوایل دهه90 میلادی توسط آنتونی آلن معرفی شد اما تا حدود 10 سال بعد توجه بین المللی را در میان کارشناسان جلب نکرد.
آب مجازی مقدار آبی است که یک کالا و یا یک فرآورده کشاورزی طی فرآیند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان می‌باشد.
بر اساس تعریف اخیر، شرایط اقلیمی، مکان و زمان تولید، مدیریت و برنامه ریزی، فرهنگ و عادت مردم در میزان آب مجازی موثر است و قطعا مقدار آن درمورد یک محصول در مناطق مختلف متفاوت است. برای محاسبه مقدار آب مجازی محصولات کشاورزی، صنعتی و غیره لازم است کلیه منابع آبی که به صورت مستقیم و غیر مستقیم در تولید موثر هستند در محاسبات مورد توجه قرار داده شود.
تولید انبوه و ارزان تر
تولید انبوه و ارزان تر کالاهای اساسی در مناطق مستعد با استفاده از آب سبز (باران) و تولید محصولات گرانتر برای صادرات با آب آبی و سبز از جمله خصوصیاتی است که تجارت آب مجازی با خود به همراه دارد.
مفهوم تجارت آب مجازی بر اساس این نظر استوار است که کشورهای فقیر از نظر آب، نیاز غذایی خود به طور فزاینده ای از طریق واردات محصولات از کشورهای غنی هستند وارد می‌کنند تا منابع آبی خود را حفظ کرده و در جایی با بهره‌وری بیشتر که هر حجم واحد آب ارزش افزودۀ بیشتری تولید می‌کند، مورد استفاده قرار دهند.
به این ترتیب هدف تجارت آب مجازی جبران کمبود آب از راه جابه جایی جغرافیایی محصولات کشاورزی و جابه جایی آن در بخش‌های مختلف مصرف است.
واردات آب مجازی: آب مجازی که همراه با کالا یا خدمات به داخل یک کشور یا منطقه وارد می شود را اصطلاحا «واردات آب مجازی» می گویند.
مقدار آن نیز معادل کل حجم آب مصرف شده (در کشور های صادرکننده)، به منظور تولید آن کالا و خدمات می باشد. از نقطه نظر کشور واردکننده، این نوع آب به عنوان یک منبع اضافه بر منابع آب موجود داخلی است.
هر شکلی از تجارت کشاورزی چه در سطح جهانی، چه منطقه‌ای یا ملی و چه محلی، می‌تواند تجارت آب مجازی نامیده شود.
از آن جا که در حال حاضر مصرف آب عموما رایگان می باشد و در بیشتر کشورها هنوز آنقدر کمیاب نشده است که محدودیت استفاده داشته باشد، تجارت آب مجازی به عنوان یک استراتژی سیاسی تجارت، توجه چندانی را در سطح جهانی به خود جلب نکرده است.
بنابراین استراتژی «تجارت آب مجازی» تنها به نظر توسط کشورهایی دنبال می‌شود که کمبود آب در آنها به خوبی پیشرفت کرده و ارز خارجی کافی در دسترس است.
شمال اروپا بیش از صادرات آب مجازی، وارد کننده آب مجازی هستند. این ناشی از محوریت منابع آبی نبوده بلکه ناشی از سیاست های حفاظت از منابع آبی داخلی، حفاظت از اراضی می باشد. در اروپا 40 درصد آب از خارج مرزها تامین می شود.
درکشورهایی با اقلیم و شرایط طبیعی ناهمگن، آب مجازی می‌تواند در سطح ملی و منطقه‌ای مبادله شود. به طور مثال چین که در آینده با تنش جدی آب روبرو می‌شود، سعی خواهد کرد با ایجاد یک استراتژی ملی (بیشتر) برای بهرهبرداری کامل از ظرفیت‌های ذخیرۀ آب با استفاده از تجارت آب مجازی در درون مرزهای خود اقدام کند. ایران از همین نمونه است. مثال زراعت برنج.
مزیت یک استراتژی ملی آن است که مانع افزایش هرگونه وابستگی بین‌المللی جدید شده و نیازی نیست که ارز خارجی گران‌بها برای تهیۀ مواد غذایی هزینه شود. به علاوه اثرات اجتماعی، اقتصادی- اجتماعی و بوم شناختی ناشی از افزایش تجارت آب مجازی ملی بیشتر مثبت خواهد بود، زیرا باعث تقویت بنیه اقتصادی جمعیت روستایی کشور می‌شود. همزمان با سرمایه-گذاری بیشتر بر تولیدات کشاورزی در نواحی مناسب کشاورزی- اکولوژیکی، باید تلاش بیشتری در نواحی خشک در جهت تقویت بخش‌های غیر کشاورزی صورت گیرد.
تجارت آب مجازی می‌تواند از طرح‌های ناپایدار و یا بسیار پرهزینۀ تولید منابع آب جلوگیری کند، زیرا این کار به معنای صرف‌نظر کردن از سرمایه‌گذاری‌هایی است که تاکنون با توجیه خودکفایی مواد غذایی انجام شده است.
در حال حاضر، تجارت آب مجازی از لحاظ اقتصادی «نامرئی» و از لحاظ سیاسی «غیر فعال» است. تجارت آب مجازی، به عنوان یک اقدام حمایتی، هنگامی مناسب است که تامین کننده منافع ملی از جنبه امنیت غذایی و آب کشور باشد. آب مجازی مهم است و باید دولتمردان آن را در محاسبات خود به حساب آورند.
انتقال آب حقیقی در حجم زیاد و در فاصله های طولانی به علت مشکلات انتقال و هزینه های بالای آن تقریبا غیر ممکن به نظر می رسد. در این حال تجارت مواد غذایی می تواند با انتقال مجازی، حجم عظیمی از آب به عنوان همگون سازی توزیع ناهمگون منابع آب به حساب آورده شود.
حسین دهقانی سانیج
دانشیار موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی
منبع: هفته نامه پرگار