در آستانه بهار طبیعت حضور تکم چی ها در محله ها و روستاهای شهرستان نیر خبر از آمدن عید نوروز می دهند و تکم چی ها پیک های شادی آفرین این جشن ملی هستند.
تکمچی ها از سال ها پیش در این ایام درب خانه ها را زده و بلافاصله با باز شدن درب منازل با به حرکت در آوردن تکم اشعار خود ساخته خود را با آواز و ضرب آهنگ تکم نجوا کرده و شادی و شور و شعف را به خانه های مردم هدیه می کردند.
چند هفته مانده به بهار صدای تکم و تکم چی ها نیز در شهر و روستا می پیچید که با زبان شیرین و آهنگین خود به مردم نوید آمدن بهار را می دهند و خلق را برای پاک کردن کینه از دلها و گرد و غبار از خانه هایشان دعوت می کنند.
تکم یک عروسک چوبی سنتی است ، واژه تکم Takam از دو بخش ˈتکهˈ و ˈمˈ تشکیل شده است.
تکه در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکل که همیشه در راس گله حرکت می کند و گله را به چراگاه و محل های معین هدایت می کند ˈمˈ ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است و تکم در واقع به معنی ˈبز نرمنˈ است.
به کسی که تکم را می رقصاند ˈتکم چیˈ می گویند که اشعار مخصوص تکم را با آهنگی خاص می خواند.
اشعار تکم در چند آهنگ که خاص تکم بوده خوانده می شود.
تکم عروسکی است چوبین که روی آن را با مخمل یا پارچه هایی به رنگ قرمز می پوشانند و روی این پارچه را با پولک ، زنگوله ، سکه و نیز پارچه های الوان و حتی آیینه تزیین می کنند. هر یک از تزئینات تکم علت و فلسفه ای داشته است ، مثلا زنگوله و سکه برای ایجاد سر و صدای بیشتر بوده تا مردم را از داخل خانه ها به کوچه ها و دم در خانه ها بکشاند.
از سوی دیگر یک ضرباهنگ برای حرکت تکم بوجود می آورد ، این که به دو طرف عروسک
(طرفین شکم عروسک) آیینه نصب می کردند.
به این دلیل بود که تکم خبر فرارسیدن سال نو را به مردم می داد و با خود آئینه ای به رسم روشنایی و صفا داشت.
این که در ساخت تکم همیشه از رنگ قرمز برای پوشاندن بدنه اصلی استفاده می کردند شاید به این دلیل بوده که در آذربایجان قدیم لباس و توری سر و روی عروس به رنگ قرمز بوده و خواسته اند تکم نیز مثل هر عروسی مظهر شادی و خوشی باشد.
تکم گردانی جزو حرفه های گوسانی و بصورت هنری بوده که نسل به نسل و از پدر به پسر می رسیده و اشعار تکم نیز سینه به سینه منتقل شده است.
تکم عروسکی بود به شکل بز که بر سر چوب گردی سوار می شد ، این بز روی یک صفحه چهار گوش یا گرد که سوراخی در وسط داشت قرار می گرفت که چوب پایه آن از سوراخ وسط صفحه می گذشت.
تکمچی چوب را بدست می گرفت و تکم را روی صفحه چوبی به حرکت در می آورد و متناسب با حرکات آن اشعاری را به آواز می خواند . سر و صدای زنگوله و خوردن تکم بر صفحه چوبی نوعی ریتم و آهنگ برای آواز تکمچی بوجود می آورد.
نمونه هایی از اشعار تکمچی ، ˈبهار آمد بهار آمد خوش آمدˈ ، ˈعلی با ذوالفقار آمد خوش آمدˈ ، ˈگل و نسرین به باغ آمد خوش آمدˈ ، ˈسیزون بوتازه بایراموز مبارک آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارکˈ ، ˈجناب جبرئیل نامه گتوردی گتور جگین پیمبره یتوردی مبارکˈ ، ˈقوللارین گویه گوتوردیسیزون بوتازه بایراموز مبارکˈ ، ˈآیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک ، (جناب جبرائیل نامه آورد ، محض آوردن به پیامبر رساند پیغمبر هم دستهایش را بر آسمان برداشت که این عید تازه تان مبارک باشد . ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک).
همچنین ˈامیرالمومنین تخته چخاجاق یزیدون بوینونا نوخدا وراجاقˈ ، ˈشیرین شربت سو یرینه آخاجاقˈ ، ˈسیزون بوتازه بایراموز مبارکˈ ، ˈآیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارکˈ. (حضرت امیرالمومنین به تخت ولایت خواهد نشست و برگردن یزید افسار خواهد بست و به جای آب در رودها شربت های شیرین جاری خواهد شد. این عید بر شما مبارک)
در اشعار تکمچی فقط از فرارسیدن نوروز و تبریک سال نو سخن نرفته بلکه به موارد مذهبی و موارد انتقادی ، اجتماعی نیز اشاره شده است.
در اشعار مذهبی در اشعار تکمچی نام امام علی (ع) و حضرت محمد (ص) به کرات آمده و این بدان علت است که مردم این ناحیه معتقدند که عید سعید غدیر خم با عید نوروز باستانی مصادف بوده و ملت مومن با ارادتی خاص که به خاندان جلیل رسول خدا داشته اند ، عید ملی خود نوروز را رنگ و لعابی از مذهب شیعه زده اند تا بتوانند با شکوه هرچه بیشتر برگزار کنند. در این اشعار از دوازده امام هم یاد می شود و پس از مدح امامان باز هم اشاراتی به بزرگواری حضرت علی (ع)، به اماکن متبرکه و زیارت قبر حضرت حسین (ع) و یادی از مختار ثقفی
می کنند و روشن کردن آتش در چهارشنبه سوری را به قیام مختار ثقفی برای خونخواهی سید الشهدا نسبت می دهند.
ˈحسن دور عسگری اون بیر اماموز بولاردان غیرییه یوخدور گمانوز سیزون بوتازه بایراموز مبارکˈ ،
ˈآیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارکˈ (حسن عسگری است یازدهمین امامتان ، محمد مهدی صاحب زمانتان به کسی غیر از اینها عقیده ندارید این عید تازه تان مبارک).
در اشعار تکم به مسائل روستایی و شهری و آداب و رسوم مردم نیز اشاراتی می شود ، از جمله ˈبیزیم یرده یومورتانی یویارلار انونی دونوب یددی رنگه بویارلارˈ ، ˈیددی سینده تحویل اوسته قویارلارˈ ، ˈسیزون بوتازه بایراموز مبارکˈ ، ˈآیوز ، ایلوز ، هفتوز گونوز مبارکˈ. ( در محل ما تخم مرغ را می شویند و آن را به هفت رنگ می آرایند و هر هفت تا را در سفره عید
می گذارند. این عید تازه تان مبارک )
در اشعار تکم به مسائل خانوادگی ، روابط عروس و مادر شوهر و داماد و مادرزن ، رفتار اجتماعی زنان و دختران نیز با طنز و شوخی و انتقاد اشاراتی شیرین و بامزه می شود ، مثلا
ˈتکم گئتدی مرنده تاماشادی گلندهˈ ، ˈکول تکمون باشینا قایناناسی بیلندهˈ (تکم رفته به مرند ، برگشتنش تماشایی است ، خاک بر سر تکم اگر مادر زنش آگاه شود )
تکمچی به در هر خانه ای که می رفت و شعر می خواند ، صاحب خانه به تناسب وضعیت
مالی و امکانات خود چیزی به عنوان شاباش ، خلعت و انعام به او می داد. البته تکمچی نیز لزوم دادن انعام را یاد آور می شد ˈآی تکمین کندی وار کمندی وار کندی وارˈ ، ˈهر قاپودا اویناسا بیر نلبکی قندی وارˈ. ( تکم ده دارد ، کمند دارد و ده دارد ،، در هر دری برقصد یک نعلبکی قند پاداش دارد.)
در اردبیل تکم به عنوان پیشاهنگ عید نوروز شناخته می شود و وقتی صدای تکمچی ها در کوچه و خیابان شنیده می شود مردم ، بویژه بچه ها از اینکه عید دارد می آید خوشحال می شوند.
در سال هایی که بین آخرین چهارشنبه سال (چهارشنبه سوری) و عید نوروز فاصله زیاد باشد ، این فاصله بحبوحه فعالیت تکمچی هاست.
با اینکه از چندین سال پیش فعالیت سنتی تکم ها در مناطق مختلف استان کاهش چشمگیری یافته است با این همه گروههای هنری با ایجاد جشنواره های مختلف سعی در احیا و حفظ این میراث غنی فرهنگی منطقه اذربایجان را دارند.
گزارش: شهرام اصالت نیری
