شهرستان یزد، مرکز استان یزد است و بافت تاریخی آن یکی از بهترین نمونه‌های بافت‌های تاریخی و خشتی جهان است که با وجود قدمت زیاد، هم‌چنان رایحه‌ی زندگی از جای‌جای آن به مشام می‌رسد. وسعت شهرستان یزد دو هزار و ۴۹۱ کیلومتر مربع و شامل دو بخش «مرکزی» و «زارچ» با شهرهای یزد، حمیدیا، شاهدیه، زارچ و دهستان‌های فجر، فهرج، اله‌آباد و محمّدآباد است.
شهرستان یزد تقریباً نیمی از کل جمعیت این استان را در خود جای داده که حدود ۹۲ درصد آنها در نقاط شهری و مابقی در نقاط روستایی سکونت دارند.
«یزد» واژه‌ای باستانی است که ریشه در "یشت" (Yast) یا "یزت" (Yazt) و "یسن" (Yasn) به معنای ستایش، نیایش، پرستش و ایزد دارد. یزد از شهرهای قدیمی ایران و از بهترین نمونه‌های شهرهای کویر به شمار می‌رود چرا که در این شهر همه چیز حکایت از حرکت و زنده بودن محیط اجتماعی دارد.
شهر یزد یکی از معدود شهرهای تاریخی است که بافت تاریخی آن با مساحتی حدود ۷۴۰ هکتار تحت شماره‌ی ۱۵۰۰۰در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده و تنها بافت تاریخی در کشور است که از سوی یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.
همچنین این شهر دارای ۷۴ محله است که از مهمترین این محلّات می‌توان به فهّادان، سرجمع (سرچم)، خرّمشاه (خرّمشاد)، میرقطب، یعقوبی، شش بادگیری و غیره اشاره کرد که در میان این محلّات، فهادان قدمت بیشتری دارد.
یزد که عنوان ماندگار «دارالعباده» را یافته است، مردمانی پای‌بند به فرهنگ غنی و سنّت‌های زیبای ایرانی - اسلامی را در خود پرورانده است.
یکی از مهمترین آثار این شهرستان، مسجد جامع فهرج در روستایی به همین نام در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد و در کنار راه اصلی یزد – بافق است.
این مسجد از بناهای قدیمی و کم‌نظیر فرهنگ و تمدّن اسلامی است که بنا بر منابع مکتوب متعلّق به قرن اوّل هجری و قدیمی‌ترین مسجدی است که در ایران و شاید در دنیا با کم‌ترین پیرایه‌ای دست‌نخورده باقی مانده است.
نقشه‌ی مسجد بسیار ساده است؛ شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه‌ی میانی بزرگتر از دو دهانه‌ی چپ و راست آن است. میان‌سرای کوچک مسجد، از جنوب به سه دهانه‌ی شبستان و از شرق و غرب هر یک به دو دهانه به هم راه دارد. پوشش صفّه‌ها همچون نیم‌گنبدی ساده است؛ درست مانند آن که یکی از گنبدهای ساسانی را به دو نیم کرده باشند. جای محراب اصلی شبستان، نخست یک تورفتگی راست گوشه بوده که بعدها محراب کاه‌گلی را درون آن کنده‌اند.
یکی از ویژگی‌های جالب این مسجد سه دَرنمای گلین است که با گچ‌بری روی دیوار شرقی نگاشته شده و با رنگ اُخرایی تزیین شده است. تک مناره‌ی این مسجد علاوه بر زیبایی چشم‌گیرش، جزو معدود مناره‌های گلینی است که در قرن پنجم هـ.ق به مسجد اضافه شده است.
مسجد جامع کبیر یزد یکی از دیگر از بی‌نظیرترین آثار بجا مانده از اوایل قرن ششم هجری قمری است. بنای فعلی مسجد جامع کبیر یزد در اصل توسط سید رکن‌الدین بر روی مسجد جامع عتیق که اوایل قرن ششم توسط گرشاسب‌بن علی‌بن فرامرز ساخته شده بود، بنا شد.
این مسجد به لحاظ معماری از نمونه‌های شاخص مساجد جامع در کشور است. سر در رفیع، گنبد دو پوش و خوش تناسب و نیز تنوع فضاها، جلوه‌گاه ذوق و هنر و مهارت هنرمندان مسلمان ایران است. نمای ایوان رفیع با مجموعه‌ای از زیباترین تزیینات کاشی معرّق و نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گره‌چینی پوشانده شده و علاوه بر تزیینات منحصر به فرد آجرکاری و اجرای آن با خط کوفی بنایی، ۱۱۰ اسم از اسماء مبارکه‌ی الهی به صورت هماهنگ و کاملاً هنری در زیر ایوان، بر زیبایی این اثر دو چندان افزوده است.
مناره‌ها با ۵۲ متر ارتفاع نیز از عناصر بی‌بدیل و شگرف این مسجد است. در یک نگاه می‌توان گفت؛ تنوّع کاشی‌کاری معرّق و معقلی، کتیبه‌های ثلث و کوفی، مقرنس‌های معرّق و گچی، خطوط بنایی، انواع طاق و تویزه، کاربندی و گره‌کاری این مسجد دارای اهمیت فراوان است.
مجموعه‌ی امیر چقماق یکی از نمادهای تاریخی یزد است؛ امیر جلال‌الدّین چقماق شامی توسط شاهرخ تیموری به حکومت یزد منصوب شد و در قرن نهم هجری قمری با کمک همسرش فاطمه خاتون(ستی‌فاطمه)، در این مکان میدان‌گاه و در اطراف آن آب‌انبار، خانقاه، مدرسه، کاروانسرا، چاه آب، بازار و از همه مهم‌تر در سال ۸۴۱ هـ.ق مسجد امیر چقماق (مسجد جامع نو) را بنا نهاد.
مسجد امیرچقماق دارای گنبدی عظیم و صفّه‌ای عالی و دو شبستان زمستانی و تابستانی است. محراب مسجد دارای سنگ مرمرین زیبایی است که اطراف آن با کاشی‌های معرّق تزیین شده و آیاتی از قرآن بر روی آن نقش گردیده است. در قسمت سردر شرقی مسجد بر روی کتیبه‌ای از کاشی معرّق به خط ثلث اثر محمدشاه حکیم، تاریخ ساخت و بانیان این مسجد نوشته شده است.
بقعه‌ی ستی فاطمه نیز علاوه بر مدفن بانی (همسر امیرچقماق) نمونه‌ی منحصر به فرد از تزیینات طلاچسبان و شیوه‌ی گنبد خیاره‌ای است که شیوه‌ی اجرای این گنبد در معماری تیموری ایران حائز اهمیت است و تنها نمونه در کشور محسوب می‌شود. هم اکنون آب انبار این مجموعه پس از تغییر کاربری به عنوان زورخانه مورد استفاده‌ی دوستداران ورزش باستانی و پهلوانی است.
اما آنچه که امروزه به عنوان نماد شهر یزد مطرح شده و تحت عنوان مجموعه‌ی امیرچقماق معروف است، تکیه یا حسینیه‌ای است که در قرن سیزدهم هجری قمری در مجاورت بازار سنّتی حاجی قنبر ایجاد شد.
باغ دولت‌آباد که نمونه‌ای شاخص از باغ‌های ایرانی را در دل کویر به نمایش گذاشته، توسط «محمّدتقی‌خان» مشهور به «خان بزرگ» (۱۲۰۲-۱۲۱۳ هـ.ق) سرسلسله‌ی خان‌های یزد در زمان زندیّه ایجاد گردید. وی پس از به قدرت رسیدن قنات دولت‌آباد را از مهریز به یزد کشید و پس از آن، عمارت «باغ دولت‌آباد» را به زیباترین وجه به همراه دیوان‌خانه‌ی خود احداث کرد.
باغ مجموعه‌ای از چندین عمارت شامل: هشتی و بادگیر، بهشت آیین، تالار آیینه، سردر اصلی و سردر جنوبی است. فضای سبز این باغ شامل درختان کاج، سرو، گل سرخ محمّدی، درختان میوه به خصوص انگور و انار است. چشم‌گیرترین ویژگی این بنا بادگیر ۸/۳۳ متری آن است که بلندترین بادگیر جهان محسوب می‌شود.
آتشکده یزد از دیگر دیدنی‌های یزد است،بنای فعلی آتشکده در سال ۱۳۱۳ خورشیدی با همّت و کمک مالی زرتشتیان یزد و پارسیان هندوستان ایجاد شده است. ساختمان آتشکده با معماری زیبای برگرفته از دوره‌ی هخامنشیان، در وسط حیاطی بزرگ و سرسبز و بر بلندی قرار گرفته و بر پیشانی عمارت نقش «فروهر» جلوه‌گر است.
اهمّیّت آتشکده به قدمت آتش درون آن است که گفته شده از حدود ۱۵۲۰ سال پیش تاکنون فروزان مانده و حفاظت شده است. این آتش مقدّس را اِبتدا از «آتشکده‌ی ناهید پارس» به روستای «هفتادُر» در نزدیکی عقدا آورده‌اند و از آنجا به ترک‌آباد در اردکان انتقال داده‌اند و پس از سی سال نگهداری در «غار اِشگفت یزدان»، در سال ۱۳۲۵ هـ.ش به یزد آورده‌اند. مدت‌ها در محلّه‌ی موبدان یزد نگهداری شده و سپس به ساختمان تازه‌ساز کنونی انتقال یافته است.
«آتش ورهرام» درون مجمری برنجی و در اتاقی مخصوص در میان ساختمان آتشکده و در سطحی بالاتر از سطح زمین و به دور از باد و باران و تابش خورشید نگهداری می‌شود.
قبّه‌ی دوازده امام از قدیمی‌ترین بناهای برجای مانده از گذر تاریخ در محلّه‌ی فهادان است. این بنا از بناهای شاخص آجری و نمونه‌های سبک غالب در معماری به شمار می‌رود که به دلیل سبک بنا و نقش و نگار کتیبه‌ی کوفی‌اش شایان توجّه است.
قبّه‌ی دوازده امام شامل تک گنبدی است به صورت یک چهارضلعی که به هشت ضلعی تبدیل می‌شود و گنبد روی هشت ضلعی قرار دارد. این بنا در حال حاضر قدیمی‌ترین بنای تاریخ‌دار یزد محسوب می‌شود.
به استناد کتیبه‌ی کوفی رنگ‌آمیزی بالای محراب، قبّه به سال ۴۲۹ هـ.ق در زمان «ابوجعفر علاءالدّوله بن کاکویه دیلمی» بنا شده و به احتمال زیاد مدفن خودش است. قبّه بنایی است چهار ضلعی با گنبدی بر فراز آن که نقش و نگارهای خط کوفی و نقّاشی در گریو گنبد، بالای محراب و قاب‌بندی‌های آن و گچ‌بری‌هایی در ازاره‌ی داخلی به چشم می‌خورد. بنا از خشت و گل ساخته شده و در بیرون آجری است. قبّه‌ی دوازده امام از جمله بناهای آرامگاهی شاخص در معماری ایران است.
بقعه‌ی سیّد رکن‌الدّین از دیگر آثار معروف و دیدنی یزد است؛ سید رکن‌الدّین محمّد قاضی؛ از سادات عُریضی در قرن هشتم قمری است که علاوه بر قاضی‌القضات شهر، سمت نقابت سادات یزد را بر عهده داشت. وی مجموعه‌ای ارزشمند را در مجاورت مسجد جامع کبیر یزد احداث کرد که شامل مدرسه، بیت‌الادویه (داروخانه)، دارالسیاده، رصدخانه و کتابخانه‌ی سه هزار جلدی بود.
امروزه تنها فضای گنبدخانه‌ی مدرسه‌ی آن که مدفن بانی است، باقی مانده و بقعه‌ی سید رکن‌الدین مشهور است. گنبدخانه‌ی مربّع شکل این بقعه نمایشگاهی است کم‌نظیر از گچ‌بری‌های چشم‌نواز و نقش‌های اسلیمی آب‌رنگی و کتیبه‌های آیات قرآنی با خطوط کوفی و ثُلث در قالب ترنج‌های بسیار زیبا و گل‌های چند پَر.
با گسترش شهرها و تجارت، بازارها شکل گرفتند. در قرن ۵ و ۶ قمری که در یزد عصر تحوّل و پیشرفت محسوب می‌شد، بازارهایی ساخته شدند که درون حصار شهر و در امتداد مهمترین راه اصلی شهر قرار داشتند. با گسترش شهر و تغییر حصار شهر، محلّ بازارها در طول زمان تغییر یافت و در قرون متمادی، با توجّه به اقتصاد کشور، وضعیّت بازار شهر یزد نیز تغییر یافت.
آنچه امروز به عنوان مجموعه‌ی بازارهای قدیمی یزد می‌شناسیم، مجموعه‌ی معماری شهری گسترده‌ای است که در جنوب برج‌وباروی شهر واقع شده که چندین راسته بازار، تیمچه، سرا، مسجد، میدان، حسینیّه، مدرسه، آب‌انبار، لَرد، کاروانسرا و کارگاه تولیدی را در بر می‌گیرد. در دوره‌ی پهلوی، بر اثر ساخت خیابان قیام، این مجموعه به دو نیمه‌ی شمالی و جنوبی تقسیم شد. مجموعه بازار یزد از بازارهای تبریزیان، پنجه‌علی، زرگری، مسگری، محمدعلی‌خان، قیصریّه و خان تشکیل شده است.
مجموعه‌ی خان که در «میدان خان» شهر یزد قرار دارد، میدانی وسیع و خوش‌طرح و یکی از آثار «محمّدتقی خان بافقی» است. میدان خان با مغازه‌های اطراف خود، راهی به بازار قیصرّیه، بازار مسجد ملّا اسماعیل، بازار مسگری و مسجد ریگ و مسجد ملّا اسماعیل دارد. مدرسه‌ی شفیعیّه نیز در زاویه‌ی شمال‌شرقی آن قرار دارد. این مجموعه شامل مدرسه، بازار و حمّام است.
در گذشته شهرها برای در امان ماندن از هجوم غارتگران و دشمنان، مجهّز به حصار (قلعه) و مشتمل بر برج و خندق و دروازه می‌شدند. برج‌های متّصل و منفرد، کنگره و تیرکش و مردگَرد از عناصر و نشانه‌های حصار قدیم است. نیز جهت دشوار نمودن دستیابی مهاجمان به این حصار اطراف آن را خندقی عمیق حفر می‌کردند.
طبق قدیمی‌ترین اسناد، چهار سرهنگِ «امیر عضدالدّین علاءالدوله ابوجعفر کاکویه» حصاری گرداگرد یزد کشیدند و چهار دروازه به نام‌های دروازه‌ی قطریان، کوشکنو، مهریجرد و کیا برای آن ایجاد کردند. البته در قرن هشتم و با توسعه‌ی شهر تعداد دروازه‌ها به هفت عدد رسید. ساختن آخرین حصار شهر یزد در دوره‌ی حکومت «شاهزاده محمّدولی میرزا» (۱۲۳۶ ق.) بوده است که به استناد جامع جعفری تعداد برج‌ها ۹۰ عدد بوده و هر برج نیز توسط ۲۰ محافظ اداره می‌شده است.
در حال حاضر تنها تعداد معدودی از این برج‌ها باقی مانده است؛ از جمله برج هایی که می‌توان در آنها باقی مانده‌ی برج و باروی قدیم یزد را مشاهده نمود می‌توان به «سیّد گل سرخ»، «دروازه مهریز»، «لب خندق»، «دروازه‌ی شاهی»، «شاهزاده فاضل» و «باغ گندم» اشاره کرد.
امامزاده جعفر(ع) از جاذبه‌های دینی یزد است، این محل مرقد امامزاده محمّد بن علی بن عبیدالله بن احمد بن علی العریضی بن جعفر صادق (ع)، است که به مناسبت کنیه‌اش «ابوجعفر» به این اسم نامیده می‌شود. وی در زمان عبّاسیان (اواخر قرن چهارم هـ.ق) ، به یزد آمد و پس از وفات در سال ۴۲۴ هـ.ق در محلّ فعلی دفن شد.
این امامزاده در محلّه‌ی مصلّای عتیق یزد واقع شده و بنا و تزیینات آن نخستین بار در سال ۷۷۶ هـ.ق توسط «خواجه اسحاق بن حسن ساورج خوارزمی» از کاشی پوشانده شد و «امیر معین‌الدین اشرف» نیز عمارت‌هایی در کنار مزار ایجاد کرد. در قرن نهم هـ.ق عمارت‌های دیگری از جمله صحن عتیق شمالی به همراه صفّه‌هایی به مجموعه اضافه شد. مجدالدین فضل‌الله قاضی (م:۸۵۵ هـ.ق)، مولانا حاجی نظام‌الدین اسحاق محری (م: ۸۵۲ هـ.ق)، امیرغیاث‌الدین علی‌بن امیر لطف‌الله وزیر، شیخ فقیه خراسانی و بسیاری دیگر از علما و بزرگان یزد نیز در جوار این امامزاده مدفون هستند و مردم با احترام به زیارت مدفن آنان می‌آیند.
مسجد مصلّای عتیق نیز در سال ۷۲۵ هـ.ق. توسط «سیّد رکن‌الدّین محمّد قاضی» ایجاد شده است. از مشخّصات این مسجد می‌توان به وجود صحن و دو قسمت شبستان تابستانه با پوشش گنبد آجری و گرم‌خانه اشاره کرد. بادگیر بر فراز مسجد، آبریزگاه و حوض‌خانه در وسط صحن و یک پایاب در گوشه‌ای از آن به چشم می‌خورد.
در گرم‌خانه‌ی مسجد کاشی مغولی ـ تیموری مسدّس فیروزه‌ای با حاشیه‌های آبی و سفید به کار رفته است. محراب زیر گنبد نیز با کاشی‌های شش ضلعی فیروزه‌ای تزیین شده است.
مسجد حظیره یکی دیگر از آثار تاریخی یزد محسوب می‌شود، بنای اولیه‌ی مسجد حظیره یا «روضه‌ی محمّدیه» در سال ۸۴۳ هـ.ق توسط حاجی شمس‌الدین محمدبن زین‌الدین علیشاه میبدی در محله‌ی «ابرو مبارکه» برای عبادت و اسکان فقرا ساخته شد. در حال حاضر بنای این مسجد نوساز است و آرامگاه سومین شهید محراب آیت‌الله صدوقی در آن قرار دارد.
مسجد ملّا اسماعیل دیگر مسجد تاریخی معروف در یزد است که در سال ۱۲۲۲ هـ.ق توسط یکی از علمای یزد به نام «آخوند ملّا اسماعیل عقدایی» در عهد سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد که مشتمل بر مسجد و مدرسه است.
این مسجد دارای شبستانی با ۳۲ ستون و گنبدی وسیع است که قطر دهانه‌ی آن به ۱۵.۷۵ متر می‌رسد و تقریباً با دهانه‌ی ایوان یکی است. سردر بلند با مقرنس‌کاری آجری، گنبد دو پوسته‌ی پیازی‌شکل، حوض‌خانه‌ی وسیع ستون‌دار با درهای اُرسی آلت‌کاری شده و صفّه‌های قرینه‌سازی شده‌ی صحن مسجد و سنگ مکتوب در طرف چپ بالای سردر بزرگ ورودی، با مطالبی به خط نستعلیق و سنگ لوحه‌های مختلف، زیبایی خاصّی به آن بخشیده که می‌توان آن را تحوّلی در معماری ایران در دوره‌ی قاجار دانست.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این مسجد به عنوان میعادگاه نماز جمعه در نظر گرفته شد و فضای آن نیز گسترش یافت. شهید محراب، آیت‌الله صدوقی، در سال ۱۳۶۱ در این مسجد به شهادت رسید.
آب‌انبار شش بادگیری، آب‌انباری است قدیمی با شش بادگیر که در «محلّه‌ی تل» قرار گرفته است. این بنا دارای دو ورودی در شمال و جنوب مخزن است و مخزن آب‌انبار گنبد تخم‌مرغی شکل دارد. این آب‌انبار ۵۵ پله دارد که بین پله‌های ۲۵ و ۲۶ آن از بالا، یک هشتی با سنگ فرش آجری قرار دارد و طاق آب‌انبار بعد از هشتی شروع می‌شود. طاق ضربی خشتی با نمای آجری و سقف بزرگ مخزن آب از ویژگی‌های مهمّ این آب‌انبار است که در سال ۱۳۷۹ ق.، به سعی «حاجی حسین میرالله» ساخته شده است.