نگاهی به مهمترین آثار تألیفی امام خمینی(ره)

تابناک رضوی: نوشته‌ها و تالیفات امام خمینی(ره) افزون بر حجم بالای اطلاعات ارائه شده، نشان دهنده نثر ادیبانه، روان و جذاب نویسنده آن‌هاست. برخی از آثار انتشار یافته امام خمینی(ره)، تألیف و تدوین شخص ایشان است و تعدادی نیز پس از جمع‌آوری توسط شاگردان و علاقه‌مندان امام(ره) به رشته تحریر درآمده است

برخی از آثار که در اختیار ما قرار دارد مانند «چهل حدیث» و «کشف الاسرار»، شهرت عمومی یافته ‌است و بیشتر مردم با آن‌ها آشنا هستند. با این حال، آثار کمتر شناخته شده‌ای از ایشان وجود دارد که بیشتر آن‌ها در حوزه‌های تخصصی علوم حوزوی به رشته تحریر درآمده ‌است.

شرح دعای سحر

«شرح دعای سحر» نخستین کتاب تألیف شده توسط حضرت امام(ره) است که در سال ۱۳۴۷هجری قمری(۱۳۰۷هجری شمسی) به رشته تحریر درآمده و چنان ‌که از نامش پیداست، به تفسیر و شرح دعای سحر اختصاص دارد.

ایشان این کتاب را به زبان عربی نوشته‌اند و در آن اشارات متعددی به نظرات استادشان، مرحوم آیت‌ الله شاه‌آبادی دارند. «سید احمد فهری» نیز این کتاب امام(ره) را به فارسی ترجمه کرده که ترجمه او توسط انتشارات «نهضت زنان مسلمان» منتشر شده است.

شرح حدیث جنود عقل و جهل

کتاب ارزشمند «شرح حدیث جنود عقل و جهل»، اثری است مشتمل بر مباحث عرفان نظری، اخلاق، انسان‌شناسی و تفسیر که در سال ۱۳۲۳ هجری شمسی، نگارش آن توسط امام خمینی(ره) به پایان رسید. ایشان در این کتاب از جایگاه رفیع علم و عمل و با تبحر در علوم عقلیه و نقلیه و نیز جمع‌آوری توشه کافی از فقه اکبر و اصغر، به شرح حدیث نورانی «جنود رحمان و شیطان» پرداخته‌ و در تبیین لطایف نهفته در آن، گوی سبقت از صاحبان آثار عرفانی، اخلاقی و شارحان حدیث ربوده‌اند. این کتاب بارها تجدید چاپ شده است.

مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه

این کتاب یکی از درخشان‌ترین آثار عرفان اسلامی در دوران متأخر است که به قلم حضرت امام خمینی (ره) و به زبان عربی به رشته تحریر درآمده است. آغاز این رساله عرفانی، در شرح حدیث معروف و مشهور منسوب به حضرت ختمی مرتبت(ص)، خطاب به ذات مقدس الهی است که می‌فرمایند « نشناختم تو را، آنچنان که حق شناختن است و نپرستیدیم تو را، آنچنان که حق پرستیدن است». این رساله با مقدمه‌ای بسیار مفصل و جامع از استاد سید جلال‌الدین آشتیانی به چاپ رسیده است.

شرح چهل حدیث

کتاب «اربعین حدیث» اثری گرانقدر از امام(ره) در عرصه مفاهیم اخلاقی و عرفانی است که در سال ۱۳۵۸هجری قمری (۱۳۱۸ هجری شمسی) به رشته تحریر درآمده ‌است. در این کتاب، چنانکه مرسوم علما در دوره‌های مختلف بوده و هست، حضرت امام(ره)، چهل حدیث از روایات پیشوایان دین را از کتاب شریف کافی (۳۴ حدیث اول، غیر از حدیث ۱۱ در مسائل اخلاقی و ۶ حدیث آخر در مسائل اعتقادی) با نثری شیوا و اثرگذار به زبان فارسی، شرح داده‌اند.

سرّ الصلوة

نگارش کتاب «سرالصلوة»، با نام کامل «سرالصلوة؛ معراج السالکین و صلوة العارفین»، در ۱۹ خردادماه سال ۱۳۱۸ هجری شمسی به پایان رسید. امام خمینی(ره) در این کتاب که به زبان فارسی نوشته شده‌ است، به بیان اسرار معنوی نماز می‌پردازند. چاپ جدید این کتاب ارزشمند با مقدمه آیت ‌الله جوادی آملی و به انضمام وصیت‌نامه اخلاقی و عرفانی امام(ره) و نیز تصویر کامل دست خط نسخه اصلی کتاب، به زیور طبع آراسته شده ‌است.

آداب نماز

نگارش کتاب «آداب‌الصلوة»، حدود ۳ سال پس از اتمام کتاب «سرالصلوة»، به انجام رسید. امام خمینی(ره) در این کتاب که مشتمل بر یک مقدمه و ۳ مقاله است، به شرح آداب قلبی و اسرار معنوی نماز پرداخته‌اند. ایشان در مقدمه کتاب، ضمن اشاره به کتاب پیشینشان، «سرالصلوة»، می‌نویسند «ایامی‌ چند پیش از این، رساله‌ای فراهم آوردم که به قدر میسور از اسرار صلوة در آن گنجانیدم و چون آن را با حال عامه تناسبی نیست، در نظر گرفتم شطری از آداب قلبیه این معراج روحانی را در سلک تحریر درآورم».

کشف الاسرار

کتاب «کشف‌الاسرار»، اثری سیاسی، اعتقادی و اجتماعی است که توسط امام خمینی(ره) در سال ۱۳۲۳ هجری شمسی و در پاسخ به کتاب «اسرار هزار ساله»، نوشته «علی‌اکبر حکمی‌زاده» به رشته تحریر درآمد. امام(ره) در این کتاب، با استناد به حقایق تاریخی و ضمن طرح و نقد آرای فلاسفه یونان قدیم، برخی فلاسفه اسلام و فلاسفه معاصر غرب، به اثبات حقانیت تشیع و نقش سازنده روحانیت در بقای اسلام پرداخته‌اند. نکته درخور توجه آن است که ایشان در همین کتاب، مباحث مربوط به حکومت اسلامی و ولایت فقیه در عصر غیبت را مطرح و به تفصیل در مورد سیاست‌های ضد ملی و ضد دینی رضاخان و دیگر همفکران او در دیگر ممالک اسلامی مطالبی ارائه کرده‌اند.

انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة

این کتاب ارزشمند، حاشیه‌ای مبسوط بر «کفایةالاصول»، اثر گرانسنگ «آخوند خراسانی» است که توسط امام خمینی(ره) به رشته تحریر درآمده است. کتاب «انوار الهدایه»، به عنوان یک اثر سترگ در علم اصول، در ۲ جلد و همراه با زندگینامه کوتاهی از رجال نام برده شده در آن نیز، شرح اصطلاحات و فهرست‌های متنوع و گوناگون، با روشی تحقیقی و علمی، در سال ۱۳۷۲هجری شمسی، توسط موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) نوشته شده است. این کتاب به زبان عربی نوشته و نگارش آن در سال ۱۳۲۸ هجری شمسی به پایان رسید.

مناهج الوصول الی علم الاصول

کتاب «مناهج‌الوصول» مانند «انوارالهدایه»، اثری است که توسط حضرت امام(ره) در مورد مباحث مختلف علم اصول به رشته تحریر درآمده است. ایشان در این کتاب، مباحث مورد نظر خود را در یک مقدمه و ۱۴ بخش ارائه کرده‌اند که مبحث آخر آن به شرح و توضیح «مطلق و مقید» اختصاص دارد. این کتاب، اثری تحقیقی و اجتهادی به زبان عربی است که ظاهرا پس از سال ۱۳۳۰ هجری شمسی به رشته تحریر درآمده است.

«مناهج‌الوصول» برای نخستین بار در سال ۱۳۷۲هجری شمسی، در ۲ جلد و با مقدمه مرحوم آیت ‌ا... العظمی فاضل لنکرانی چاپ و منتشر شده است.

المکاسب المحرمه

حضرت امام خمینی (ره)، طی دوره‌های مختلف درس فقه و اصول‌شان، بسیاری از مباحث فقهی و اصولی را در جمع فضلا و محققان تدریس کردند و طبق برنامه منظمی که داشتند، مطالب هر درس را پس از تدریس، بلافاصله به رشته تحریر درمی‌آوردند. کتاب «مکاسب المحرمه»، یکی از این مباحث است که ابتدا با توضیحات مرحوم آیت‌ا... مجتبی تهرانی به چاپ رسید و بعدها، پس از مقابله با نسخه خطی به همراه پاورقی و توضیحات مفصل و فهرست آیات و روایات، در ۲ جلد با چاپ نفیس منتشر شد.

تحریر الوسیله

«تحریرالوسیله»، کتابی فقهی، فتوایی و عملی است که امام خمینی(ره) آن را به عنوان حاشیه‌ای بر کتاب «وسیله النجاة» مرحوم آیت ‌ا... حاج ابوالحسن اصفهانی و به زبان عربی نوشته‌اند. جلد نخست این کتاب ارزشمند، در زمان تبعید ۱۳ ماهه حضرت امام(ره) در ترکیه، به رشته تحریر درآمد و جلد دوم آن، در نجف اشرف نوشته شد و چاپ هر ۲ جلد کتاب، در ۱۳۰۹ صفحه در همین شهر انجام گرفت و پس از آن در ایران، لبنان و عراق، بارها تجدید چاپ شد.

از ویژگی‌های برجسته این اثر ارزنده، بیان «مسائل مستحدثه» در پایان جلد دوم است. امام خمینی(ره)، در پایان این اثر، به بیان احکام مسائل جدید مانند بیمه، بانکداری، تشریح، تغییر جنسیت و ... پرداخته‌اند که در نوع خود بی‌نظیر و نشانه‌ای از پویایی فقه شیعه است.

حکومت اسلامی یا ولایت فقیه

کتاب «ولایت فقیه»، مجموعه ۱۳ جلسه تدریس حضرت امام(ره)، از اول تا بیستم بهمن‌ماه سال ۱۳۴۸ هجری شمسی، در نجف اشرف است. ایشان در این سخنرانی‌ها به ارائه مبانی حکومت اسلامی براساس کتاب و سنت پرداخته‌اند. این کتاب که قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، بارها به زبان عربی و فارسی تجدید چاپ شده است، در برگیرنده آرای اجتهادی امام خمینی(ره) درباره حکومت اسلامی، جدایی ناپذیر بودن دین و سیاست و نیز، ولایت فقیه در عصر غیبت است.

نخستین چاپ این کتاب، در سال ۱۳۴۸ منتشر شد. در سال ۱۳۷۲ هجری شمسی نیز، کتاب «ولایت فقیه»، همراه با مقدمه و فهرست‌های راهنما منتشر شد.

دیوان اشعار امام(ره)

دیوان اشعار امام(ره)، مشتمل بر مجموعه غزلیات، رباعیات، قصاید، مسمط‌ها و دو بیتی‌های عرفانی به جا مانده از سروده‌های قدیم و متأخر حضرت امام خمینی(ره) است که به همت خانم فاطمه طباطبایی، همسر مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین سید احمد خمینی جمع‌آوری و چاپ شده است.

ایسنا