به گزارش خبرنگار تابناک استان خراسان رضوی به نقل از آستان قدس رضوی، مرتضی انفرادی، مدیر گروه مطالعات اجتماعی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، پیرامون آیین‌های عزاداری ماه محرم در حرم مطهر امام رضا(ع) و شهر مشهد مقدس اظهار داشت: مشهد مقدس همانند بسیاری از شهر‌های دیگر ایران دارای آیین‌ها و آداب و رسوم خاص خود در ماه محرم است که البته این آیین‌ها در دهه اول ماه محرم بسیار پررنگ تر است و هر کدام فلسفه خاصی در ورای خود دارد که ارادت خاص مردم به صاحت مقدس «امام حسین (ع)» را،نشان می‌دهد.
مراسم پرچم
وی یکی از آیین‌هایی که در ماه محرم در مشهد برگزار می‌شود را مراسم پرچم ذکر کرده و ادامه داد: تاریخ دقیق استفاده رسمی از پرچم خصوصا در آستان قدس رضوی به درستی روشن نیست، اما به گواهی تاریخ نویسان، پس از آنکه مأمون، در هنگام ولایتعهدی امام رضا(ع)، رنگ سبز را به جای سیاه به عنوان رنگ پرچم برگزید، این رنگ به عنوان نمادی برای حکومت‌های شیعی، درآمد.
انفرادی همچنین به تاریخچه شکل‌گیری آیین پرچم در مشهد مقدس اشاره کرده و ابراز می‌کند: از اواخر دورۀ تیموری، علم یا پرچم در آستان قدس وجود داشته که در هنگام استقبال از امرا و پادشاهان و یا در هنگام تسلیم شهر به مهاجمان، بیرون می‌آورده‌اند.
آیین پرچم
مدیر گروه مطالعات اجتماعی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی همچنین آیین پرچم بعد از پیروزی انقلاب اسلامی را مورد بررسی قرار داده و اظهار کرذ: پس از انقلاب اسلامی، عبارت «لااله الاالله» که در قالب گنبد و گلدسته طراحی شده، به عنوان نشان آستان قدس در مرکز پرچم نقش بسته و بر حاشیۀ آن نیز نام مبارک حضرت رضا(ع) به تکرار با رنگ زرد دوردوزی شده است، این پرچم که در اداره‌های آستان قدس رضوی نیز استفاده می‌شود، همیشه به جز ایام سوگواری بر بالای گنبد طلا در اهتزاز است و تنها در ایام عزاداری‌های محرم و شهادت ائمه اطهار(ع)، با پرچم مخمل سیاه رنگ که همان نشان و حاشیه، با ساتن سبز زیتونی بر روی آن گل دوزی شده است، تعویض می‌شود.
انفرادی افزود: در این آیین مدت برافراشتگی پرچم سیاه به جای پرچم سبز براساس تقویم شیعه است. مثلاً در ایام محرم و صفر از شب اوّل محرم پرچم سیاه افراشته می‌شود و در سراسر ماه‌های محرم و صفر تا پایان روز سوم ربیع الاوّل که سومین روز شهادت «امام رضا(ع)» است در اهتزاز است. اما در هنگام شهادت «امام حسن عسکری(ع)» چون روز بعد، آغاز امامت امام دوازدهم است، پرچم سیاه کم‌تر از ۲۴ ساعت بر فراز گنبد است.
وی بیان کرد: درهریک از سه ورودی نواب، شیرازی و طبرسی، 8 پرچم، همانند پرچم بالای گنبد مطهر طراحی و برافراشته شده که نشان دهندۀ مقام امام رضا(ع) به عنوان هشتمین امام شیعیان است. این پرچم‌ها نیز در روزهای عزاداری به پرچم‌های سیاه ،تبدیل می‌شود.
آیین خطبه‌خوانی
به گفته وی، آیین خطبه‌خوانی در حرم مطهر رضوی هر سال در شب‌های شهادت حضرت امام حسین (ع) و امام رضا(ع)، پس از نماز مغرب و عشا، در محل صحن انقلاب (صحن عتیق) با آداب و تشریفات خاص برگزار می‌شود به این ترتیب که در نیمۀ شرقی صحن انقلاب، خدمه، مقامات و مسئولان مدعو و صاحب منصبان آستان قدس رضوی و در نیمۀ غربی آن، زائران و مجاوران استقرار می‌یابند.
مدیر گروه مطالعات اجتماعی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی جایگاه با گل و لاله و شمعدان و پارچه و کتیبه‌ا‌ی مشکی به شکلی زیبا تزئین می‌شود و چند تن از دربانان، لاله به دست، در قسمت جلوی جایگاه و میهمانان به همراه تولیت آستان قدس رضوی، در ایوان نقاره خانه رو به گنبد مطهر قرار می‌گیرند. پس از تلاوت آیاتی از کلام الله مجید، خطبه‌خوان مخصوص «یکی از مداحان برجسته»، با صدای غرّا، به قرائت خطبه‌ای مشتمل بر حمد و ثنای پروردگار و صلوات بر «پیامبر اکرم(ص)» و «ائمه معصوم(ع)» و دعا برای تعجیل در فرج «امام زمان (عج)» و طلب مغفرت برای بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران حضرت «امام خمینی (ره)» و سلامت و موفقیت مقام رهبری، می‌پردازد.
انفرادی ادامه داد: سپس ذکر مصیبت و مرثیه خوانی انجام می‌شود و پس از آن، سرکشیک دربانان با چهارده تن از دربانان سادات که شال سبز به گردن دارند، در دو صف، لاله به دست و پشت سر آنان حفّاظ آستان قدس ضمن مرثیه خوانی با عبور از مقابل خدمتگزاران و مدعوین و جمعیت عزادار، از محل کفشداری شمار ۀ چهار، صحن انقلاب اسلامی را دور زده، دوباره در جای قبلی خود مستقر می‌شوند. در پایان نیز تولیت آستان قدس رضوی ضمن عبور از مقابل خدمه و افراد حاضر در مراسم، از آنان، تشکر می‌کند.
وی گفت: در این آیین خطبۀ شب عاشورا و شب شهادت حضرت «امام رضا(ع)»،از نظر کیفیت برگزاری مراسم، کاملاً مشابه اند و به لحاظ محتوا و متن خطبه نیز شباهت زیادی با هم دارند و فقط در هریک به طور ویژه صفات و فضائل آن «ائمه معصومین(ع)» بیان می‌شود،همچنین در این خطبه‌ها، از بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران و مقام رهبری، با نام یاد می‌شود.
پیشینۀ آیین روضه خوانی در آستان قدس رضوی
مدیر گروه مطالعات اجتماعی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی تاکید کرد: پیشینۀ آیین روضه‌خوانی در آستان قدس رضوی به دورۀ صفوی باز می‌گردد و قدیمی‌ترین سند در این باره، مربوط به پرداخت حقوق محمدحسین روضه خوان، برای روضه خوانی ایام عاشورای حسینی در سال ۱۰۲۵ ق است.
انفرادی در همین راستا، ادامه داد: روضه خوانی در حرم مطهر رضوی به سه گونۀ نذری، وقفی و رسمی صورت می‌پذیرد. در روضه خوانی نذری، زیارت نامه خوان‌ها به درخواست زائران روضه خوانی هم می‌کنند. برگزاری روضه خوانی‌های رسمی از گذشته در آستان قدس معمول بوده و در اسناد دوره‌های صفوی و افشار، به پرداخت انعام روضه خوان آستان قدس، اشاره شده است.
شام غریبان امام حسین(ع) در حرم رضوی
وی به یکی دیگر از آیین‌های حرم مطهر امام رضا (ع) اشاره کرده و افزود: مردم شیعۀ ایران، همه ساله پس از غروب آفتاب عاشورا در مسجدها، تکیه‌ها و معابر، ضمن خاموش کردن چراغ ها، اغلب با در دست داشتن شمع و نوحه خوانی، یاد اسارت و آوارگی «اهل بیت(ع)»و «امام حسین(ع)» را، گرامی می‌دارند.
وی مراسم شام غریبان در حرم مطهر رضوی را، مورد بررسی قرار داده و گفت: این مراسم در شام غریبان شهادت «امام حسین (ع)» و «امام رضا(ع)» انجام می‌پذیرد. پیشینۀ این آیین که با حضور خدمۀ آستان قدس و عموم مردم برگزار می‌گردد، به سال ۱۳۳۹ ش باز می‌گردد. از مراسم این سال گزارشی در دست نیست، ولی روزنامۀ نوای خراسان، در گزارش مراسم شام غریبان «امام رضا(ع)»به سال ۱۳۴۰ شمسی، از آن با عنوان دومین مراسم در این مورد، یاد کرده است.
این پژوهشگر همچنین، در مورد شیوه برگزاری مراسم شام غریبان، اظهار کرد: در این مراسم آیینی، خادمان آستان قدس با عصا‌های نقره و دربانان با عصای سیاه و فراشان با چراغ‌های لاله، پیشاپیش دستۀ عزادار در حرکت بودند و مرثیه‌خوانان، اشعاری در رثای امام رضا(ع) می‌خواندند.
انفرادی بیان کرد: در این دو شب، تمام خدمۀ آستان قدس رضوی، اعم از خادمان، فراشان، دربانان، کفشداران و حفاظ، در محوطۀ مفروش سازمان مرکزی آستان قدس (دارالتولیه)، واقع در چهارراه شهدا، اجتماع می‌کنند. بعد از برگزاری نماز مغرب و عشا، هیئت خدمه در صف‌های مر تب، با در دست داشتن شمع، ضمن نوحه خوانی، درحالی که ۱۴ نفر از دربانان، لاله‌های شمع در دست دارند و پیشاپیش آنان از دو طرف حرکت می‌کنند، به حرم مطهر ،مشرف می‌شوند.
تاریخچه شمع‌افروزی
مدیر گروه مطالعات اعتاب مقدس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، از دیگر مراسم عزاداری در ماه محرم و شهادت امام حسین (ع) و امام رضا(ع) را آیین شمع‌افروزی دانسته و بیان کرد: شمع‌افروزی یا روشن کردن شمع در حرم مطهر به منظور نذر، ادای عهد و عرض ارادت به امام رضا(ع) تا پیش از دورۀ حکومت مظفرالدین شاه و تجهیز حرم مطهر به چراغ برق در سال ۱۳۱۸ قمری، افروختن شمع در قسمت‌های مختلف حرم مطهر، در میان زائران و مجاوران، به هنگام تشرف مرسوم بود از آن پس نیز، این سنت به کلی منسوخ نشد، زیرا در باور عامه، افروختن شمع کاری مقدس محسوب می‌شد و پیشکشی، نذر و وقف شمع و دیگر وسایل روشنایی به حرم، امری رایج بود.
وی ادامه داد: از آخرین نشانه‌های شمع افروزی در داخل حرم مطهر نیز، پایۀ شمعدانی فلزی با شاخه‌های بسیار بود که در راهرو کفشداری صحن انقلاب (راهرو دارالسیاده)، قرار داشت (برزگر؛ نمایی) و آستان قدس آن را به شمع فروشان، منوط به رعایت نظافت، اجاره می‌داد.
افروختن شمع در اماکن حرم، حتی در جوار ضریح مطهر و پراکنده شدن دود و بوی آن و وقوع برخی آتش سوزی‌ها، سبب شد تا مسئولان، تنها شمعدان مذکور و مکان آن را به شمع‌افروزی در داخل حرم اختصاص دهند؛ اما به سبب فزونی زائران و محدودیت مکان، زائران در قسمت‌های مختلف اماکن حرم،به این کار مبادرت می‌ورزیدند.
انفرادی یادآور شد: از جمله افروختن شمع در لبه‌های سنگاب خوارزمشاهی واقع در راهرو سقاخانه در کنار درِ دارالسیاده، موجب شد تا اشک شمع‌ها همراه با گرد و خاک موجب محو شدن خطوط این اثر نفیس شود، سر انجام در سال ۱۳۵۵ شمسی، عبدالعظیم ولیان، نایب التولیۀ وقت، به منظور حفظ نظافت و پیشگیری از آتش‌سوزی، شمع‌افروزی را در تمام اماکن حرم، ممنوع کرد.
/ع