حال اگر متغیرهای دیگری هم در این میانه باشد کار بسی سخت‌تر و تجزیه و تحلیل آن نادقیق‌تر و شاید ناقص‌تر باشد. مثلاً بزرگان دینی که مسیری برای سلوک شخصی دارند، تحفظات ظریف و دقیقی را برای خود معمول و متعین می‌دارند که هرکسی را بدان راه نیست؛ همین سبب بیش از اندازه سخت شدن مسیر کشف می‌شود.

اما می‌توان یک سوی دیگر این ماجرا را دید. کسی که در این مسیر تتبع و تحقیق می‌کند، هر چه پیش می‌رود و هر چه کشف می‌کند، لذت کار برایش افزون می‌گردد. دوست دارد بیشتر و بیشتر غور کند و به قیافه‌ای منسجم و منظم از شخصیت مورد تحقیق دست یابد. لذا مسیر کشف، مسیر جذاب و پرهیجانی است و شاید همین است که محقق را با همه­ ی دشواری‌ها، باز به خود جلب می‌کند تا از درون آن، دستمایه‌ای برای زیست بهتر به جهان و جهانیان تقدیم ‌کند.

امام خمینی یکی از این شخصیت‌ها است. هم اخلاق فردی و هم سلوک اجتماعی ایشان، زمینه‌ساز حرکتی عظیم در دنیای معاصر شده است و خود به­‌عنوان نقطه عطفی بزرگ، سرمنشأ بسیاری از تغییر نگاه‌ها، و تطور رویکردها در افراد و جوامع گردیده است. هم زمانه‌­ی امام پر از رویداد و واقعه بوده است و هم شخص شخیص امام پر از ظریف­کاری­‌ها، تربیت و ساخته شده است. هم با متربی شایسته­ای سروکار داریم و هم با مربی کاردان و کاربلدی. هم با مرجعی نمونه و الگو مواجهیم، هم با راهبری سیاست‌دان و زمان‌شناس. هم با حکیمی متأله، رو در رو هستیم هم با زعیمی دنیادیده و وسط میدان.

آنچه در امام به­ صورت ممتاز و مؤثر دیده می­ شود این است که امام با اشراف به مسیر عرفان و سیر الی الله، دائم در حال حرکت، تغییر، تطور و تحول بوده ­اند و این تحول درون در شخصیت مزکائی چون امام، تحول بیرونی را رقم زده است. حال یک سؤال کلیدی وجود دارد و آن اینکه امام چگونه این تحول­خواهی را در شخصیت شان نضج داده و بعد از آن مشغول تربیتش شده‌اند تا جایی که علاوه بر جهان درون، جهان بیرون را متأثر نموده‌اند و به مرتبه ­ی «امام تحول» رسیده‌اند. در این نوشتار به برخی از این نقطه‌های آغاز و نقطه‌های عطف پرداخته می‌شود.

1-    فهم جهادی

زندگی امام از بدو تولد، با درگیری پدر و خاندان پدری با متجاوزان به حقوق مردم، زمین­خواران و غاصبان گره خورده است. در همین مسیر، ایشان خیلی زود از نعمت پدر محروم شده و همین زمینه‌ای می‌شود تا گِل اولیه­ ی شخصیتشان، به‌شدت ظلم­ستیز شکل بگیرد. اینکه از کودکی بفهمی تعدی و تجاوز چیست و برای از میان برداشتنش عرق و عصبیت و غیرت داشته باشی و نسبت به آن نه­ تنها بی‌تفاوت نباشی بلکه حساس و تیزبین باشی. اینکه بفهمی راه محو ظلم، تنها از کشتن قاتل و مباشرین آن نمی‌گذرد و لازم است چشمه­ ی آلوده­ ی اندیشه‌­ی­ ظلم­ و تعدی به دیگران خشک شود. اینکه برای از بین بردن ظلم، راه طولانی در پیش است که آغاز آن فهم معنای ظلم و ظالم و مظلوم و پیدا کردن مصادیق آن است. آزادگی خانواده ­ی امام، حدی از ملکه­ ی شجاعت را در وجود ایشان پرورش داد تا در مسیر زندگی اجازه ندهند طیف اربابان، رعیت را مورد تحقیر و استثمار خود قرار داده و به‌راحتی و با زورگویی و ستمگری، مشق تعدی به حقوق دیگران کنند.

فردی که ظلم می‌بیند یا منکوب است یا آزاده. اگر منکوب باشد، به ظلم تن می‌دهد و طبعاً زمینه­ ی ظلم بیشتر و ظلم­ پذیری بیشتر را برای خود و اهل‌وعیال خود فراهم می‌آورد. اما کسی که آزاده است، آرام و قرار ندارد تا ظلم را محو و ظالم را ادب کند؛ حتی در مواقعی حد تعدی متجاوز او را به نقطه‌ای می‌رساند که با ظالم و طاغی به مبارزه‌ای حیثیتی و مقدس اقدام نماید. همین قرار نداشتن، بذر جهاد و مقاومت را برای برچیدن ظلم در دل­ها می‌نشاند. لذا امام از کودکی این­گونه تربیت شده بود و اجازه نمی­داد داغ پدر شهیدش و یتیمی خاموش شود و فراموش.

این جنس شخصیت امام در دوره­ ی جوانی و با ظهور رضاخان قلدر در مسند نخست‌وزیری و پادشاهی، بهتر نشو و نما یافت. حالا حکومت، نه در رده­ ی یک نظمیه­‌‌چی، بلکه از صدر تا ذیل آن، دچار بیماری ستمگری و تجاوز شده است. ورود امام به مدرسه و حوزه ی علمیه و استعداد شگرف و هوش سرشار ایشان، همراه با شاگردی­ کردن نزد علمای تراز اول فقه و عرفان و اخلاق، و البته مواجه­ شدن با شخصیت ­های مجاهدی چون شهید والامقام مدرس، درک امام از شرایط مقابله با این حد از ظلم و ظلمت را، به درکی مبنایی و ریشه‌ای و هویت­دار تبدیل نمود. این خواست و طلب، روحیه­ ی مبارزه و جهادگری را در امام تقویت کرد و به سایر دغدغه‌های امام نیز جهت داد.

2-    فهم فقاهتی

در طول تاریخ شیعه، بوده‌اند علمایی که فهم دقیق و درستی از عرصه­ ی بلندبالای «فقه و فقاهت» پیدا کرده‌اند و خود را در چارچوب‌های سنتی، تقلیدی و کم­رمق فقه ی که به‌نوعی زمینه‌ساز تحجر و نگاه مرده به جریان اقتضائات و نیازهای دین برای انسان معاصر است، اسیر و تاریک ­نشین نگردانده‌اند.

برای این بلندنظران، جولان­گری در عرصه­ ی فقه منحصر در یک نگاه کاملاً مصرف­ گرایانه برای تعیین تکلیف فرد و افراد نبوده است بلکه فقه را نوعی جهان­بینیِ دین‌بنیاد برای اداره­ ی فرد و جامعه در مسیر رسیدن به قرب و فلاح فردی و اجتماعی می‌دانستند. با این عینک، هیچ­گاه مشرب فقه ی و روش‌شناسی معتبر آن در قالب علم اصول، بی­‌جواب و پاسخ نبوده است. به این واقعه در خصوص حلیت بازی شطرنج توسط حضرت امام در دو سال مانده به رحلت ایشان نگاه کنید: از امام استفتا شد اگر شطرنج، آلت قمار بودن خود را به ­طور کلی از دست داده باشد و تنها به ­عنوان یک ورزش فکری از آن استفاده گردد، بازی با آن چه صورتی دارد؟ امام فتوا دادند: بر فرض مذکور اگر برد و باختی در بین نباشد، اشکال ندارد. یکی از شاگردان امام در مقام اشکال به این فتوا طی نامه‌ای این­گونه می‌نویسد:

«سائل محترم از کجا ادعا می‌کند که امروز شطرنج آلت قمار بودن خود را به­ کلی از دست داده است و تنها ورزش فکری شده است؟ در روایت معتبره از سکونی از حضرت صادق علیه­ السلام آمده است: قال علیه ­السلام: قال رسول الله صلی ­الله: انهاکم عنی الزفن و المزمار و عنی الکربات و الکبرات و قال علیه ­السلام: نهی رسول الله صلی ­الله عن اللعب بالشطرنج و الزور... هر دو دلیل اطلاق دارد. بنابراین استفاده می‌کنیم بازی با شطرنج حرام است چه آلت قمار را از دست بدهد یا نه و دعوای انصراف، منشأ صحیحی می‌خواهد که به نظر نمی‌رسد و آنچه ممکن است گفته شود، مثل غلبه یا آلیت در آن زمان منشأ صحیحی ندارد و در خود فحص کرده و حجتی برخلاف اطلاق مزبور نیافتم».(نشریه پاسدار اسلام، سال هفتم، شماره83، صفحه10)

حضرت امام ره در پاسخ این نامه، به عدم توجه به زمان و مکان و جمود بر نصوص و لوازم آن به ­طور کلی اشاره کرده و توجه می‌دهند که جمود بر نصوص بدون توجه به زمان و مکان، چه­ بسا مناسبات تمدن جدید را در هم­ بشکند و مردم را به دوران­های قدیم بازگرداند. ایشان پاسخ دادند: «بنا بر نوشته­ ی جنابعالی [و جمود بر نصوص] زکات، تنها برای مصارف فقرا و سایر اموری که ذکرش رفته است و اکنون که مصارف به صدها مقابل آن رسیده است، راهی نیست و رهان در سبق و رمایه مختص به تیر و کمان و اسب­دوانی و امثال آن که در جنگ‌های سابق به کار گرفته می‌شده است و امروز هم تنها در همان موارد درست است، و انفال که بر شیعیان تحلیل شده است، امروز هم شیعیان می‌توانند بدون هیچ مانعی با ماشین‌های کذایی جنگل­ها را از بین ببرند و آنچه را که باعث حفظ و سلامت محیط‌زیست است، نابود کنند و جان میلیون­ها انسان را به خطر بیندازند و هیچ‌کس هم حق نداشته باشد مانع آن­ها باشد، منازل و مساجدی که در خیابان­ کشی‌ها برای معضل ترافیک و حفظ جان هزاران نفر مورد احتیاج است، نباید تخریب گردد و امثال آن و بالجمله آن­گونه که جنابعالی از اخبار و روایات برداشت دارید، تمدن جدید به­ کلی باید از بین برود و مردم کوخ‌‌­نشین بوده و یا برای همیشه در صحراها زندگی کنند... ».

نگاه امام یک نگاه کاملاً منضبط و به دور از افراط و تفریط‌های مرسوم است. نه آن­قدر در لایه­ ی تحجر می‌ماند که هرگونه امروز­نگری دچار ابهام و ایهام شود و بدون جواب بماند و نه آن­قدر بی‌مبنا حرکت می‌کند که استنباطات شرعیه که موجبات حجیت فقه ی را فراهم می‌آورد، مطرود و غایب باشد. این نگاه با اصل و ریشه، مسقط­الرأسش همان فقاهت سنتی است که برای پاسخگویی مستحدثات، نه­ تنها عاجز نیست بلکه موجبات صواب­‌‌اندیشی دینی بر پایه­ ی محکمات را فراهم آورده و منطق احکام اولیه و ثانویه را در بزنگاه بن­بست‌ها، عرضه می‌نماید. 

3-    فهم جهان‌وطنی (مدنی)

نگاه امام به مسائل و موضوعات، نگاه معاصر بود. شاید مهم‌ترین تمایز امام با فضای غالب مدارس و حوزه‌های علمیه این بود که کاملاً جهان‌وطنی زندگی می‌کردند. خود را در چارچوب‌های بسته ندیدند و تلاش کردند عرصه­ ی نیازشناسی و پاسخگویی را منحصر در یک فرد شیعه ­مذهب نکنند، بلکه با احاطه بر امروز دنیا، نقشه ­ی رسیدن به کمال انسانی، اجتماعی و جهانی را از مختصات انسان امروزی شروع کرده و با اشراف بر ضرورت‌ها و الزامات، راه درست و نجات­بخش را در قالب مفاهیم، گزاره‌های راهنما، اصول و سیاست‌هایی (به نسبت موقعیتی که در عرصه­ ی جامعه یا حکمرانی داشتند) برای جامعه­ ی انسانی تجویز نمایند. 

این منظر ژرف و بلند سبب شد امام همیشه چندین گام از همه ­ی معاصران خود جلوتر باشد و هیچ­گاه در چنبره­ ی نگاه‌های فرمال یا نظریات نخ­نما شده اسیر نگردند. شاید هرقدر شما انسان مجاهدی باشید اما نتوانید جهان­بینی صحیح و شناخت درست را در اختیار پیروان قرار دهید، خیلی زود دچار ورشکستگی شده و نظریات شما به رکود خواهد خورد. وقتی امام مفهوم کوخ­ نشینی و کاخ ­نشینی یا بسیج جهانی مستضعفین یا اسلام ناب و اسلام آمریکایی را طرح می‌کرد، هیچ­گاه مرزهای جغرافیایی، این اندیشه­ ی زلال را محدود نمی‌کرد. به این جملات خیره شوید:

«امروز جهان تشنه­ ی فرهنگ اسلام ناب محمدی است و مسلمانان، در یک تشکیلات بزرگ اسلامی، رونق و زرق و برق کاخ­های سفید و سرخ را از بین خواهند برد. امروز خمینی آغوش و سینه­ ی خویش را برای تیرهای بلا و حوادث سخت و برابر همه­ ی توپ‌ها و موشک‌های دشمنان باز کرده است و همچون همه­ ی عاشقان شهادت برای درک شهادت، روزشماری می‌کند. جنگ، جنگ عقیده است و جغرافیا و مرز نمی‌شناسد و ما باید در جنگ اعتقادی‌مان، بسیج بزرگ سربازان اسلام را در جهان به راه اندازیم». 

این جملات در عین اینکه کاملاً آرمان­گرایانه است ولی پر از مفاهیم ژرف است. هم توحیدی است، هم سلوکی را نشانه‌گذاری می‎کند، هم تشکیلاتی است و هم بدون مرز جغرافیایی و در واحد انسانی است. این نگاه امام را نه ­تنها عارفی سالک، بلکه مجاهدی خستگی ­ناپذیر و مهم­تر از آن ایدئولوگی جهان‌شناس و بالاتر از آن، راهبر و فرمانده ی مشرف به نیازها و کمال انسانی معرفی می‌کند.

بازهم با شهد شیرین کلامش همراه شوید: 

«این وظیفه­ ی اولیه­ ی ما و انقلاب اسلامی ماست که در سراسر جهان صدا زنیم که ای خواب­رفتگان! ای غفلت­زدگان! بیدار شوید و به اطراف خود نگاه کنید که در کنار لانه‌های گرگ منزل گرفته‌اید. برخیزید که اینجا جای خواب نیست! ... راستی اگر بسیج جهانی مسلمین تشکیل شده بود، کسی جرئت این­همه جسارت و شرارت را با فرزندان رسول اللهصلی­الله داشت؟» 

امام، خمینی بود و خمینی ماند، اما افق جهانی‌اش به خمینی بودنش اعتباری بخشید که تا دنیا دنیاست اسم و رسم خمینی در هر قیام و انقلابی که علیه ظلم برپا می‌شود، دیده می‌شود. او روح­الله بود و روح زنده‌ای بخشید به حرکت‌ها و نهضت‌ها و قیام‌ها و انقلاب‌ها.

4-    فهم چندلایه (راهبردی)

امام، ذهنی چندلایه داشتند. هم در مسیر سلوک و عرفان نظری و عملی، درس­آموخته و مربی شده بودند، هم در فلسفه به غایت­­‌المنتهایی دست یافته بودند، هم فقیه ی متبحر بودند و پیشرو، هم ادیبی بودند کارآزموده، هم آشنای به موضوع تشکیلات و تعاملات و ترابطات. همه ­ی این‌ها، امام را در تلاقی بی‌نظیری در چند راهه­ ی حکمت و عرفان و فقه قرار می‌داد که با ذوق سرشار ادبی و شناخت حکمرانی جهانی معاصر همراه بود. آن مبنا و این معرفت، او را به انسانی ذوابعاد و البته ذوفنون تبدیل کرده بود که در هر حادثه‌ و واقعه‌ای، از گنجینه­ ی خرد و درایت خود، که برگرفته از سررشته‌های معرفت ناب توحیدی و فهم معادلات قدرت در دنیای معاصر بود، به تصمیم می‌رسید. این همانی بود که امام نام درست «تکلیف» بر آن نهاد و تکلیف­گرایی را به معنای توجه به عمل و حرکت به­ سوی آن، با انگیزه­ ی انجام اوامر خدای متعال و کسب رضایت او پیگیری کرد. ازاین‌جهت تکلیف‌گرایی خود عمل خاصی نیست بلکه روش خاصی در انجام عمل است. 

لذا امام در اتخاذ هر تصمیمی علاوه بر لحاظ شرایط بیرونی، به اقتضائات درونی هم ملتفت بوده و همه­ ی این سیر و شناخت را معطوف به رضایت حق­‌تعالی و انجام تکلیف می‌دانسته است. لذا زندگی امام، پر از تلاقی‌ها، تزاحم‌ها و تعارض‌ها بوده و برای رسیدن به فرمول درست، چاره‌ای نبوده مگر اینکه با یک نگاه جامع، مسئله‌ها شناسایی شده، اولویت ­بندی شده، تجزیه ‌‌و تحلیل گردیده، سناریوهای مختلف حل و کشف ­شده و بدین طریق به دنبال بهترین گزینه­ ی ممکن بوده‌اند. 

این ذهن چندلایه که قدرت حلاجی بالایی نسبت به موضوعات پیدا کرده است، ظرفیت و زمینه ­ی خوبی برای حرکت در مسیر بهبود، پیشرفت و تعالی ایجاد می‌کند. ضمن اینکه این مزیت ممتاز قابلیت دارد خود را در جایگاه راهبری یک حرکت پیش­رونده نشان دهد.

شاید مهم­ترین هنر امام این بود که در مبنا استوار می‌شد اما نمی‌ماند و تا رسیدن به مسیر و سیر حرکت و نقشه­ ی راه، ادامه­ ی طریق می‌داد. از وحی و سیره با لحاظ حجیت‌های فقه و شرع، به حکم و تصمیم و فتوا می‌رسید.

در قضیه­ ی شکست اعتصاب در عصر 21 بهمن 1357، در برخورد با منافقین، در ادامه­ ی جنگ بعد از فتح خرمشهر، در قبول قطعنامه 598، در ایده­ ی راهپیمایی برائت از مشرکین، در برکناری آیت‌الله منتظری از قائم‌مقامی رهبری، در تأسیس نهادهای انقلابی و... همه و همه رشحاتی از پویائی، فکر چندلایه، اندیشه­ ی راهبردی با مبنای تکلیف­گرای شرعی و راهبری معاصر مدنی و جهانی به ­صورت برجسته دیده می‌شود. به حکم ارتداد سلمان رشدی توجه کنید:

بسمه تعالی

انا لله و انا الیه راجعون

به اطلاع مسلمانان غیور سراسر جهان می‎‌رسانم مؤلف کتاب «آیات شیطانی» که علیه اسلام و پیامبر و قرآن، تنظیم و چاپ و منتشر شده است، همچنین ناشرین مطلع از محتوای آن، محکوم به اعدام می‌باشند. از مسلمانان غیور می‌خواهم تا در هر نقطه که آنان را یافتند، سریعاً آن­ها را اعدام نمایند تا دیگر کسی جرئت نکند به مقدسات مسلمین توهین نماید و هر کس در این راه کشته شود، شهید است ان­شاءالله. ضمناً اگر کسی دسترسی به مؤلف کتاب دارد ولی خود قدرت اعدام او را ندارد، او را به مردم معرفی نماید تا به جزای اعمالش برسد.

والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته

امام در جایگاه ولی‌فقیه، امر و حکمشان برگرفته از کوثر جوشان فقه اهل­بیت علیهم ­السلام بوده و ذره‌ای در افتای شرعی­شان کوتاه نمی‌آمدند و اقتضائات مصنوعی و تزاحمات دنیای فعلی، حکم قطعی را مخدوش نمی‌ساخت. اما در جایی که ظرفیت و منطقه­الفراغی می‌دیدند که امکان مصلحت ­سنجی را مهیا می‌ساخت، با اشراف فوق‌‌­العاده بر تعاملات و تزاحمات، به تجویز حکم و رأی می‌پرداختند. 

لذا هیچ­وقت نگاه چندلایه به موضوعات تعطیل نمی‌شد، بلکه به اقتضای شرایط و وجود زمینه و ظرفیت، تلاش می‌گردید با لحاظ جنبه‌های مختلف، موضوع­ شناسی درستی انجام و حکم صوابی، انتاج شود.

نتیجه: 

شخصیت امام خمینی، هم از حیث ساخت و تربیت و هم از حیث نگاه و پرداخت به معرفت‌های قدیم و جدید و هم از حیث تلاقی با الگوهای شاخص انسانی-الهی دارای وجه تطوری و تحولی ممتازی است. با اینکه امام از استوانه‌های استوار اخلاقی، فقه ی و فلسفی استفاده نمودند، اما هیچ­گاه از هیچ­کدام به نفع هیچ­کدام منصرف نشده بلکه آن­ها را از زاویه‌ای بالاتر، درگیر و در تعامل باهم می‌دیدند. شاید ریشه­ ی نگاه توحیدی و ولایی امام که در اندیشه‌پردازی نظریه­ ی ولایت فقیه خود را نشان داد، مهم­ترین رکن امامت تحول در اندیشه و سیره ­ی امام خمینی بوده است. اندیشه‌ای که پرواز آن منوط به عمل صحیح دو بال به­ صورت توأمان و هم‌زمان است. یکی بال ولایت و دیگری بال فقه سرشار و پویای اهل­بیت علیهم ­السلام است. 

 

*پژوهشگر هسته نوآوری مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه‌السلام