رویکردی آینده نگرانه در کتابخانه مرکزی مشهد دیدم  

تابناک رضوی: چندی پیش ایران برای افتتاح کتابخانه مرکزی امام خمینی (قدس سره) مشهد به عنوان بزرگ‌ترین کتابخانه عمومی کشور، میزبان جان ریچارزد، رئیس کمیته کتابخانه های عمومی ایفلا از کشور استرالیا بود. از استرالیا حقایق جالب بسیاری شنیده ایم؛ شنیده ایم که آنجا تعداد کانگوروها بیش از آدم ها است؛ و احتمالا اگر جاذبه های گردشگری جهان برایتان جذابیت دارد، حتما نام دریاچه هیلیر را شنیده اید؛ دریاچه منحصر به فردی به رنگ صورتی در غرب استرالیا؛ اگر هم کتابخوان هستید و پیگیری نوآوری های این حوزه برایتان جذاب است، حتما نام کتابفروشی الیزابت در نیو تون سیدنی به گوشتان خورده است؛ کتابفروشی که قرار ملاقات با کتاب های ناشناس را باب کرد(blind date with a book). گذشته از این ها، استرالیا همواره یکی از کشورهای مقصد برای علاقه مندان به ادامه تحصیل در رشته کتابداری بوده و بسیاری از اساتید مطرح کتابداری ایران همچون رحمت الله فتاحی، مهری پریرخ، عبدالحسین فرج پهلو، مرتضی کوکبی و دیگران در این کشور تحصیل کرده اند. در ماهی که گذشت، جان ریچاردز، رئیس کمیته کتابخانه های عمومی ایفلا (IFLA)، کتابداری از این سرزمین میهمان ما بود.

شاید برای شما که این مطلب را می خوانید جالب باشد که بدانید رئیس کمیته کتابخانه های عمومی ایفلا چگونه کتابدار شد؛ یا اینکه با صرف بیش از ۴۰ سال از عمر خویش در این حوزه، کتابخانه ها را در گذار زمان چگونه می بیند؛ تجربه اولین حضور او در ایران، دیدگاه وی درباره کتابداران ایرانی و کتابخانه های عمومی ایران و توصیه های وی برای قرار گیری در مسیر پیشرفت حتما گفتنی های بسیاری برای علاقه مندان به حرفه کتابداری دارد.

کتابخانه مرکزی مشهد، کتابخانه ای زیبا و از بهترین و ارزشمند ترین مکان های شهر است

وی در ابتدا در خصوص کتابخانه تازه تأسیس مشهد نیز گفت: نمای بیرونی کتابخانه مرکزی مشهد بسیار زیبا و معماری این ساختمان به خوبی نشان دهنده شهر و در هماهنگی با سایر قسمت های آن است. بخش های مختلف این کتابخانه، زیبا و بزرگ است. برای چگونگی احداث این ساختمان بسیار اندیشه شده و در مورد بخش کودکان این کتابخانه، با در نظر گرفتن بخش ستاره شناسی، رویکردی آینده نگرانه وجود داشته است. همچنین تالاری که مراسم افتتاح در آن برگزار شد، فضایی عالی و بزرگ بود و همینطور خدمات بخش نابینایان؛ من فکر می کنم کتابخانه مرکزی مشهد، کتابخانه ای زیبا و از بهترین و ارزشمند ترین مکان های شهر است.

تجربه بازدید از کتابخانه های عمومی ایران

ریچاردز که در این سفر از تعدادی از کتابخانه های عمومی شهرهای تهران و شیراز بازدید کرد، با اشاره به این بازدیدها گفت: دیدن سالن های مطالعه جداگانه در کتابخانه ها، برایم جالب بود. چراکه وجود سالن های مطالعه مجزا در کتابخانه ها، لزوما در دنیا معمول نیست؛ آنها اتاق های کوچکی برای مطالعه هستند. گاهی نیز در ساختمان های تازه تأسیس فضای مطالعه بسیار بزرگ و جذابی وجود داشت. همچنین دیدن کسانی که فعالانه و توأم با عشق کار می کردند و حس رضایت کارکنان، بسیار خوشایند بود. به واقع کتابداران به بهترین شکل کتابخانه خود را اداره و به مردم خدمت می کنند.

کتابخانه ها، مکانی برای آموزش مهارت های زندگی

وی با اشاره به روند تغییر کتابخانه های عمومی در ۴۰ سال گذشته، بیان کرد: به لحاظ فیزیکی، امروز کتابخانه ها نسبت به گذشته بسیار هیجان انگیزتر هستند. افراد کتابخوان، همیشه فضای کتابخانه ها را دوست داشتند اما واقعیت این است که فضاها کاملا قدیمی بود. امروز با تبدیل کتابخانه ها به اتاق نشیمن جامعه، احساس راحتی بیشتری را در این مراکز تجربه می کنیم؛ مبلمان و تجهیزات راحت تری دارند؛ طراحی انعطاف پذیری دارند؛ برای مثال قفسه های ما بر روی چرخ قرار دارد و به راحتی می توانیم آنها را جابه جا کنیم. علاوه بر این خدمات و برنامه های بیشتری ارائه می دهیم. در واقع حالا بیشتر به این فکر می کنیم که چگونه بر ارزش مجموعه خود بیفزاییم. به این ترتیب، مثلا ساعت قصه، برای ما دیگر تنها قصه گویی نیست؛ بسیار تأثیرگذار تر از پیش است. ما تشخیص داده ایم باید به پدر و مادرهای جوان بیاموزیم که چگونه برای فرزندان خود کتاب بخوانند. به این ترتیب در حال ایجاد محیطی هستیم که بیش از پیش به نیاز مردم فکر می کند و به دنبال آموزش مهارت های زندگی به آن ها است.

وی در خصوص چشم انداز حرفه کتابداری در ۱۰ سال آینده گفت: ۱۰ سال زمان زیادی است؛ در استرالیا ۱۰ سال پیش، تحقیقات گسترده ای با رویکرد آینده نگری انجام دادیم و سه سال پیش به بخش مربوط به کتابخوانی این تحقیقات رجوع کردیم؛ تمام چیزهایی که ۱۰ سال قبل از آن صحبت می کردیم، بسیار تغییر کرده بود. مثلا آن زمان که ما در حال پیش بینی آینده بودیم، چیزی به نام « آی پد » هنوز اختراع نشده بود. در واقع تکنولوژی دائما در حال تغییر است و ما باید فعالیت خود را با آن تطبیق دهیم. بنابراین واقعا نمی دانم ۱۰ سال بعد چه اتفاقی می افتد با این‌حال فکر می کنم آن زمان هم کتابخانه ها مکانی امن هستند، حتی بیش از امروز؛ اما درباره منابعی که به مردم ارائه می کنیم و شیوه انجام کار، باید بگویم که خودمان هم نمی دانیم.

قصه کتابدار شدن رئیس کمیته کتابخانه های عمومی ایفلا

جان ریچاردز که چند روزی میهمان ما بود برایمان از روزهایی گفت که تازه می خواست وارد حرفه کتابداری شود: دبیرستان که بودم، امتحانی از ما گرفتند تا ببینند فعالیت در چه حرفه ای برایمان مناسب است. بعد از آن امتحان، کتابداری را به من پیشنهاد کردند؛ اما از آنجا که تمام دوستانم می خواستند پرستار شوند، من هم دلم می خواست در آن حوزه فعالیت کنم. پدر و مادرم کاملا مخالف انتخاب من بودند. آنها آگهی استخدام کار در کتابخانه را در روزنامه دیدند و از من خواستند تا زمانی که وارد حرفه پرستاری شوم، این کار را امتحان کنم. من بر خلاف میل باطنی، این کار را انجام دادم. اما در همان روزهای نخست از خدمت به مردم و احاطه شدن در بین کتاب هایی که قدرت تخیل را به پرواز در می آورند، لذت بردم. این بود که احساس کردم در بهترین جایگاه قرار دارم. پدر و مادرم نیز از این اتفاق بسیار خوشحال بودند. راستش آنها از مراجعان همیشگی کتابخانه بودند و وقتی من این حرفه را در پیش گرفتم، برایشان باعث خرسندی بود. یادم می آید که در سال های پایانی زندگی شان، به همه می گفتند که دختر ما کتابدار شهر است.

کتابداران، کتابخانه های عمومی را می سازند

وی که بیش از ۴۰ سال در کسوت کتابدار مشغول به فعالیت است، بر خاطرات این دوران گذری کرد و گفت: بسیاری از خاطرات، مربوط به همکارانم و سال هایی است که باهم برای حل مشکلات و بهبود شرایط تلاش می کردیم. با این‌حال از خاطره که صحبت می کنیم به کمپین هایی فکر می کنم که راه اندازی کردیم؛ مانند کمپین @your library که بر اساس کمپین انجمن کتابداری امریکا (ALA) بود. ما این کمپین را با بودجه بسیار اندکی راه اندازی کردیم، با این‌حال جمعیت زیادی را همراه کرد و بسیار موفق و سودمند بود. خاطره دیگر مربوط به تشکیل اتحادیه کتابخانه های عمومی استرالیا (Australian public library alliance) به عنوان بدنه اصلی کتابخانه های عمومی در کشور است. پیش از آن، همه ما بر روی مسائل کم و بیش متفاوتی کار می کردیم، که با تشکیل این انجمن، برای منفعت اجتماعی، به هم پیوستیم و به پیشرفت های بسیاری دست یافتیم. همچنین به خدمات جدیدی فکر می کنم که در طول این سال ها معرفی کردیم و امروز کتابخانه ها از مکان هایی صرفا حاوی کتاب، به مراکزی تبدیل شده اند که دامنه وسیعی از خدمات، منابع و برنامه ها را ارائه می دهند. به همه این خاطرات فکر می کنم اما برجسته ترین خاطرات من مربوط به همکارانم، حرفه ای بودن و میزان اشراف آنها بر کار بوده است. کسانی که چه در کتابخانه خودم و چه در کتابخانه های دیگر با هم در ارتباط بودیم و به اعتقاد من این کتابداران هستند که کتابخانه های عمومی را می سازند.

ریچاردز در اهمیت کتابخانه های عمومی در عصری که اینترنت دسترسی به اطلاعات را تسهیل کرده است، گفت: کتابخانه های عمومی مکان هایی ارزشمند هستند که همگان می توانند به آن مراجعه کنند. محیطی امن که بین مردم فرق نمی گذارد. به همین دلیل است که ما در استرالیا کتابخانه های عمومی را به عنوان اتاق نشیمن جامعه توصیف می کنیم. جایی که ورود همه به آن آزاد است. شما نمی توانید به کافی شاپ بروید، جز اینکه چیزی بخرید؛ در مراکز خرید هم خیلی نمی توانید بمانید و باید آنجا را ترک کنید. پارک ها عالی هستند اما در مکان هایی همچون تهران، زمستان برای نشستن به پارک نمی روید. اما کتابخانه همیشه به روی شما باز است، می توانید به آنجا بروید، کتاب بخوانید، دیگران را ببینید. در عصر تکنولوژی نیز، کتابخانه های عمومی، مکانی برای دسترسی مردم، بدون توجه به طبقه اجتماعی، به تکنولوژی هستند و دسترسی عادلانه به اطلاعات را فراهم می کنند.

توانایی برقراری ارتباط، مهم ترین مهارت مورد نیاز برای یک کتابدار

این چهره بین المللی حرفه کتابداری، در خصوص ویژگی های یک کتابدار ایده آل گفت: ویژگی های مورد نیاز یک کتابدار ایده آل بسته به جایگاه او متفاوت است. برای مثال اگر فهرست نویس هستید نیاز به مهارت هایی دارید که قطعا متفاوت از مهارت های مورد نیاز کتابدار کودک و یا کتابداری است که مراجعان را در یافتن منبع مورد علاقه و رفع نیاز اطلاعاتی کمک می کند. با این‌حال آنچه بیش از همه مورد نیاز است، عشق به کار، اشتیاق خدمت به جامعه، توجه به نیازهای جامعه و تلاش برای ارائه خدماتی با هدف رفع این نیازها است. به اعتقاد من توانایی برقراری ارتباط با مردم، عمده ترین مهارت مورد نیاز است که روز به روز اهمیت بیشتری پیدا می کند. چراکه امروز در حال برون سپاری بسیاری از وظایف پشت صحنه همچون فهرست نویسی هستیم و بیشتر نیروهایمان را بر ارائه خدمات رو در رو متمرکز کرده ایم. بنابراین مهارت های خدمت به مشتری فوق العاده مهم است.

باید نقش مطالعه در رشد و پیشرفت کودک به والدین نشان داده شود

وی در خصوص شیوه های جذب کودکان به کتابخانه های عمومی گفت: برای جذب کودکان به کتابخانه باید با والدین صحبت کنیم، چراکه تا مدت قابل توجهی کودک خود به تنهایی نمی تواند به کتابخانه بیاید. قطعا باید برنامه هایی خوب و جذاب برای زمانی که به کتابخانه می آیند تدارک ببینیم اما پیش از آن، پدر و مادر، مهم ترین افرادی هستند که باید برای آوردن کودک به کتابخانه متقاعد شوند. برای این کار فعالیت های متنوعی قابل انجام است؛ از جمله اینکه شما می توانید اطلاعات و منابع مورد نیاز مادران جوان را فراهم کنید. در استرالیا، زمانی که کودکی متولد می شود، مجموعه ای از منابع و اطلاعات مورد نیاز و نیز اطلاعاتی درباره اهمیت مطالعه در اختیار مادر قرار می گیرد؛ این کار از سوی دولت و با حمایت کتابخانه ها انجام می شود. بنابراین کتابخانه ها، کتاب بعدی مورد نیاز شما را آماده می کنند و شما باید برای گرفتن آن به کتابخانه مراجعه کنید. همچنین باید اهمیت مطالعه در رشد و پیشرفت کودک را، به والدین نشان دهیم؛ چراکه والدین قطعا بهترین ها را برای فرزند خود می خواهند. بنابراین باید بر روی این مسأله کار کرد و بدین منظور نیاز است که فعالیت های کتابخانه ای برای والدین نیز سرگرم کننده باشد. زمانی که کودک به کتابخانه جذب شود، ارتباط او قطع نخواهد شد اما باید توجه داشته باشیم که این ارتباط از سال های آغازین زندگی برقرار شود. چراکه بر اساس اطلاعات آماری موجود، زمانی که کاربران کتابخانه شما به سال های پایانی نوجوانی می رسند، آنها را از دست خواهید داد؛ مگر اینکه به مطالعه مشغول باشند؛ اما در سال های آتی، چنانچه تجربه و خاطره خوبی از کتابخانه دوران کودکی خود داشته باشند، دوباره برای آوردن فرزندان خود به آنجا بر می گردند.

ایده جشنواره قصه گویی را با خود به استرالیا می برم

وی با  استقبال از ایده برگزاری جشنواره قصه گویی، گفت: قدرت کتاب با قصه گویی افزایش می یابد و لازم است کتابداران در این زمینه رقابت کنند؛ این کار خلاقانه، یکی از ایده هایی است که با خود به استرالیا می برم. 

وی با اشاره به فعالیت های انجام شده در کتابخانه های عمومی ایران، گفت: ایده جشنواره قصه گویی را بسیار دوست داشتم. چراکه فکر می کنم ما کارهای بسیاری مربوط به منابع کودک، از جمله معرفی بهترین کتاب ها، انجام می دهیم و فعالیت و رقابت در این زمینه در دنیا بسیار است. اما قدرت کتاب با قصه گویی افزایش می یابد و من فکر می کنم لازم است کتابداران در این زمینه رقابت کنند. این کار بسیار خلاقانه است. یکی از ایده هایی است که با خود به استرالیا می برم، درباره آن فکر می کنم و با هدفگذاری مجدد، آن را به کار خواهم گرفت.

ریچاردز که طی این سفر از کتابخانه یار مهربان شیراز نیز بازدید کرد، در این باره گفت: کتابخانه کودکان، کتابخانه ای دوست داشتنی با برنامه هایی جذاب بود. بزرگ ترین فضایی که می توان برای یک کتابخانه کودک فراهم کرد. کودکان تمایل به جنب و جوش دارند و می خواهند به همه جا سر بزنند و در چنین فضایی بیشتر با کتابخانه و برنامه های آن ارتباط برقرار می کنند. قطعا داشتن کتابخانه هایی ویژه کودکان، ایده بسیار خوبی است. دیگر نقطه قوت این کتابخانه این بود که با آگاهی به اینکه والدین کودکان را به کتابخانه می آورند، منابعی ویژه آنان نیز برای استفاده در کتابخانه فراهم شده بود.

وی با اشاره به تفاوت کتابخانه های عمومی ایران با سایر کشورها، اظهار داشت: احتمالا کوچک بودن بعضی از کتابخانه های عمومی در ایران، یک نقطه ضعف محسوب می شود؛ البته جدای از کتابخانه ای که به تازگی در مشهد افتتاح شد و همینطور کتابخانه آستان قدس، که خود به تنهایی شهری است. از سوی دیگر، توجه به نیاز مردم در تعریف و طراحی خدمات کتابخانه ای و متناسب سازی خدمات با جامعه، حسن بزرگی است. در شیراز از کتابخانه حجاب بازدید کردیم که برنامه هایی ویژه نوجوانان و زنان خانه‌دار برگزار می کرد؛ نمونه خوبی که نشان از برنامه ریزی برای این اقشار بود. این اقدامات تنها اجرای یک برنامه نیست، بلکه شناخت نیاز جامعه و پاسخ به آن است.

رصد ایده های برتر، بومی سازی و به کارگیری آنها، لازمه قرارگیری در مسیر پیشرفت است

رئیس کمیته کتابخانه های عمومی ایفلا فاکتور اصلی برای قرارگیری در مسیر پیشرفت را، رصد ایده های برتر، بومی سازی و به کارگیری آنها دانست و تصریح کرد: به اعتقاد من، هر جایی از دنیا که باشیم، کارهایی هست که برای بهبود وضعیت می توانیم انجام دهیم. مهم این است که دائما رصد کنیم که در منطقه، کشور و دنیا چه می گذرد؛ بدون شرمندگی از ایده های دیگران استفاده کنیم و آنها را متناسب با موقعیت خود به کار بگیریم. فعالیت هایی در دنیا در حال انجام است و شما به عنوان یک کتابخانه مستقل و یا بخشی از یک مجموعه باید به آنها توجه کنید و امکان پیاده سازی آن ها را در اینجا بسنجید. پیش از این، از کمپین @your library صحبت کردم که چند سال پیش در استرالیا راه اندازی کردیم و بر اساس کمپین انجمن کتابداری امریکا بود. طرح را خریدیم اما می دانستیم که این کمپین در استرالیا فراگیر نخواهد شد؛ چراکه اساسا امریکایی بود. با وجود اینکه فلسفه این طرح عالی بود اما ایده اش امکان موفقیت نداشت. با این حال دلیل گسترده شدن و موفقیت این طرح، این بود که ما بر اساس شرایط استرالیا مجددا بر روی آن کار کردیم. بنابراین ایده از فرد دیگری بود اما، ما از تمام اطلاعات آن استفاده کردیم و آن را متناسب با محیط خود ساختیم. همچنین در حال حاضر با موسسه خواندن (reading agency) در بریتانیا، بر موضوع خواندن به عنوان راهی برای کمک به مشکلات حوزه سلامت روانی کار می کنیم. ما از تمام تحقیقات انجام شده از سوی بریتانیا در این خصوص استفاده کردیم اما دوباره آن را متناسب با جامعه استرالیا ساختیم. بنابراین همیشه فرصت هایی برای استفاده وجود دارد. قطعا جامعه کتابخانه ها مبتنی بر همکاری و به اشتراک گذاری ایده ها است و کارایی و سودمندی ایده ای برای دیگران، باعث خرسندی است. امروز من متوجه شدم که شما در ایران از استاندارد کتابخانه های عمومی استرالیا به عنوان اساس کار خود استفاده می کنید و به اعتقاد جامعه کتابداری استرالیا این فوق العاده است که کسی از کار ما استفاده کند. بنابراین پیشنهاد من انجام یک کار خاص نیست، پیشنهاد من این است که همواره نگاهی به بیرون داشته باشیم.

مردم ایران فوق العاده هستند

وی که در این سفر پنج روزه، حضور در ایران را برای نخستین بار تجربه می کرد، در این باره گفت: پیش از هر چیز باید بگویم رفتار مردم بسیار دوستانه بود؛ مردم ایران فوق العاده هستند و این حتی پیش از ورود من به این کشور از طریق ارتباط با همکاران در اینجا و نیز دوست جدیدم در سفارت ایران در کانبرا به من ثابت شده بود. محبت مردم شگفت انگیز است؛  همچون همه جای دنیا کتابداران عاشق کارشان هستند، اما در اینجا کتابداران ایرانی کار خود را توأم با لبخند انجام می دهند و بسیار به کتابخانه خود افتخار می کنند که به اعتقاد من بسیار ارزشمند است. حضورم در این کشور باعث خوشحالی و افتخار بود.

ریچاردز از تجربه چشیدن غذاهای ایرانی هم گفت و آنها را فوق العاده توصیف کرد، سپس با لبخندی ادامه اداد: همه به من می گفتند غذاهای ایرانی را دوست خواهی داشت و من واقعا دوست داشتم، فقط اینکه حجم یک وعده غذایی بسیار زیاد بود.

وی در کلام پایانی خطاب به کتابداران ایرانی گفت: یادمان باشد که ما تنها نیستیم؛ فکر می کنم این چیزی است که همه ما نیاز داریم دوباره به یاد بیاوریم. کتابداران در سراسر دنیا مشتاق دیدار یکدیگر هستند؛ قطعا آنها ایده های بسیاری از شما می گیرند و مطمئنا شما نیز از ایده های آن ها استفاده خواهید کرد؛ بنابراین باید با یکدیگر در ارتباط باشیم.