«افتخار انقلاب ما حمایت از پابرهنگان و مستضعفان است.»، «این از افتخارات و برکات کشور و انقلاب و روحانیت ما است که به حمایت از پابرهنگان برخاسته است و شعار دفاع از حقوق مستضعفان را زنده کرده است.»؛ چنین جملاتی در سخنان امام خمینی، رهبر انقلاب اسلامی ایران، بارها و بارها مطرح شده و احتمالا هم همین عاملی بوده که تا به امروز عده ای حداقل بر این موضوع تاکید داشته اند.
تابناک رضوی به نقل از ماهنامه پیشه و تجارت: «افتخار انقلاب ما حمایت از پابرهنگان و مستضعفان است.»، «این از افتخارات و برکات کشور و انقلاب و روحانیت ما است که به حمایت از پابرهنگان برخاسته است و شعار دفاع از حقوق مستضعفان را زنده کرده است.»؛ چنین جملاتی در سخنان امام خمینی، رهبر انقلاب اسلامی ایران، بارها و بارها مطرح شده و احتمالا هم همین عاملی بوده که تا به امروز عده ای حداقل بر این موضوع تاکید داشته اند.
چنین نگاه و گفته هایی از سوی امام (ره) محدود به جملاتی از این قبیل نبوده است و به مرور زمان دایره این موضوع گسترده شده و می توان گفت که سال های ابتدای انقلاب ایران سرشار از برنامه ها و تصمیماتی برای حمایت از این قشر از جامعه بوده است؛ مثلا بسیاری از ما بحث خانه دار شدن مردم را که هادی خسروشاهی مطرح کرده بود را شنیده یا به یاد می آوریم و آنهایی که آن دوره را به یاد دارند، قطعا فعالیت هایی که در این زمینه صورت گرفت را نیز به یاد می آورند؛ یا موضوع بانک 4 درصدی و بدون بهره؛ و سایر موارد مشابه آن که به اشکال گوناگون دولت ها تلاش می کردند به وضعیت اسفبار قشر آسیب پذیر رسیدگی کنند؛ البته این که چقدر این برنامه ها به نتیجه رسیده اند، وضعیت کنونی بیانگر آن است.
متاسفانه با فاصله گرفتن از آن زمان، کم کم در مواردی شاهد رویه غیرکارشناسی آن اهداف والا در دولت ها بوده ایم. همین مسکن مهر بدون توجه به منابع تامین کننده یا آوردن پول نفت بر سر سفره ها یا دادن یارانه به مردم نمونه هایی از این قبیل تصمیمات است که هر یک آثار مخرب زیادی بر اقتصاد ایران گذاشته است. این طنز تلخ پس از آزاد شدن نسبی قیمت حامل های انرژی هم طی این سال ها بارها تکرار شده است که «قرار بود آب و برق مجانی شود! این شد.» (البته در این گزارش نه قصد و نه مجال رسیدگی به آثار چنین برنامه هایی را داریم.)
به هر حال میان مشکلات و شرایط پر فراز و نشیب سال های آغازین انقلاب و در کنار بسیاری از وعده ها و برنامه هایی که در راستای حمایت از مستضعفان مطرح شد، طرح آب و برق مجانی از آن زمان تا به امروز سروصدای بسیاری داشت؛ چنانچه بسیاری تیتر بزرگ روزنامه کیهان را که تنها چند ماه پس از پیروزی انقلاب خبر از چنین برنامه ای می داد را به یاد دارند.
البته آنهایی که آن دوران را به یاد نمی آورند و یا به عبارتی آن دوران را تجربه نکرده اند هم قطعا در شبکه های اجتماعی و رسانه ها با عکس این صفحه روبرو شده اند؛ به گونه ای که اغلب از عدم تحقق این وعده گله مند هستند و بسیاری هم شاید به دنبال دستیابی به چرایی آن باشند. بر همین اساس تورق روزنامه های آن زمان و نگاه به فعالیت هایی که در سال های ابتدایی انقلاب برای تحقق این وعده انجام گرفت،خالی از لطف نیست.
دولت موقت مهدی بازرگان روزهای سخت ابتدای پیروزی انقلاب را پشت سر می گذاشت و تازه انقلاب نوپا وارد دو ماهگی اش شده بود. از یک سو اختلافات میان دولت و کمیته ها و گروه های افراطی انقلابی مانع از ایجاد آرامش می شد و از سویی ضرورت تشکیل دولتی با همه نیروها، وقت و هزینه بسیاری را می طلبید. به تازگی انتقادات و تهدیدات به کناره گیری دولت موقت از سوی بازرگان مطرح شده بود و او پس از گفتگو با لوموند و تاکید بر اینکه عملکرد کمیته ها از کنترل دولت خارج است و تنها 5 استاندارد تعیین شده است (5 اسفند 57) در نطق تلویزیونی اش خواهان همراهی و یکپارچگی مردم و مسئولان شده بود (9 اسفند 57).
در این بین امام خمینی هم تصمیم بر این داشت که برای اقامت به قم بروند و در نتیجه جلساتی با افراد و اشخاص اثرگذار و مسئولان کشوری برگزار کردند و بر وظایف آنها تاکید و پیشنهادهایی ارائه دادند. یکی از بحث هایی که طی آن روزها و متاثر از وضعیت کشور شایع شده بود، بخشودگی بهای آب و برق اقساط بانک ها و این قبیل موارد بود. همین مسئله موجب شد عباس امیر انتظام، سخنگوی دولت موقت در گفتگویی با روزنامه اطلاعات چنین عنوان کند که حالا که انقلاب به ثمر رسیده، دولت تقاضا دارد مردم کلیه بدهی های خود را در این موارد بپردازند. همین موقع خبرنگار روزنامه اطلاعات پیشنهاد می کند که به خاطر این که پرداخت یکجا باعث فشار بر مردم است، پرداخت ها اقساطی شود! او در پاسخ این امر را منوط به تصویب هیئت دولت می کند (2 اسفند 57).
چندی بعد روزنامه اطلاعات گزارشی انتقادی با تیتر «مشکل پرداخت یا عدم پرداخت و یا بخشودگی بهاء آب و برق و ...» (17 اسفند 57) منتشر می کند و در آن از دولت می خواهد به این مشکل مردم رسیدگی کند.
فردای آن روز «کیهان» در گزارشی از قول امیر انتظام به مردم اعلام می کند: «لایحه رایگان سازی هزینه آب و برق، تهیه و به تصویب هیئت وزرا رسیده و آماده ارسال به شورای عالی انقلاب است؛ بنابراین برای کم درآمدها، آب و برق مجانی می شود (8 اسفند 57).»
پس از آن روزنامه اطلاعات گفتگویی با هاشم صباغیان معاون نخست وزیر در امور انتقال قدرت انجام می دهد. صباغیان در این گفتگو اعلام می کند: «ما وزارتخانه ای ایجاد کردیم به نام وزارت «طرح های انقلابی» که دکتر یدالله سحابی اداره آن را به عهده دارد.»
وی در مورد طرح معاونت هزینه آب و برق نیز تاکید کرد: «ما برای کمک به مستمندان و خانواده های کم درآمد طرحی تصویب کرده ایم که به موجب آن از شهریور گذشته به بعد و همچنین در آینده، مصرف برق تا 100 کیلووات در ماه مجانی و ... در مورد آب هم تا 10 متر مکعب مجانی است و ... (9 اسفند 57).»
پس از انتشار این اخبار و این اظهارنظرها در نهایت امام خمینی در آستانه ترک تهران به مقصد قم اعلامیه 19 ماده ای خطاب به ملت ایران درباره وضعیت کشور صادر کردند که در بند سوم آن درباره آب و برق مجانی سخن به میان می آید: «من به دولت راجع به مجانی کردن آب، برق و بعضی چیزهای دیگر فعلا برای طبقات کم بضاعتی که در اثر تبعیضات خانمان برانداز رژیم شاهنشاهی دچار محرومیت شده اند و با برپایی حکومت اسلامی به امید خدا این محرومیت ها برطرف خواهد شد، سفارش اکید نمودم که اعمال خواهد شد. (9 اسفند 57)»
در اولین اظهارنظر پس از ورود به قم نیز امام (ره) بر این موضوع تاکید می کنند. چنانچه در سخنرانی مدرسه فیضیه قم در تاریخ 10 اسفند همین سال نیز می گویند: «ما علاوه بر اینکه زندگی مادی شما را می خواهیم مرفه باشد، زندگی معنوی شما را هم می خواهیم مرفه باشد. شما به معنویات احتیاج دارید. معنویات ما را بردند اینها. دل خوش به این مقدار نباشید که فقط مسکن می سازیم. آب و برق را برای طبقه مستمند مجانی می کنیم،اتوبوس را برای طبقه مستمند مجانی می کنیم. دل خوش به این مقدار نباشید.
معنویات شما را، روحیات شما را عظمت می دهیم. شما را به مقام انسانیت می رسانیم. اینها شما را منحط کردند. این قدر دنیا را پیش شما جلوه دادند که خیال کردید همه چیز این است. ما هم دنیا را آباد می کنیم و هم آخرت را. یکی از اموری که باید بشود همین معناست که خواهد شد. این دارایی ها از غنائم ملت است و مال ملت است و مستضعفین. من امر کرده ام که به مستضعفین بدهند و خواهند داد و پس از این هم تغییراتی دیگر در امور حاصل خواهد شد، لکن قدری باید تحمل کنید. به این حرف های باطل گوش نکنید. اینها حرف می زنند، ما عمل می کنیم. اینها شما را می خواهند دلسرد کنند از اسلام. اسلام پشتیبان شماست.»
و در اولین گفتگو پس از ساکن شدن در قم نیز بار دیگر بر این موضوع تاکید می کنند و می گویند: «هر چه زودتر باید مشکل مسکن برای بی خانمان ها و فقرای ایران حل گردد؛ و برای هر خانواده، مسکن مورد نیازشان تامین شود. آب و برق برای فقرا و بی بضاعت ها باید مجانی گردد. (اطلاعات 11 اسفند 57).»
در روزهای پایانی سال هم بازرگان، نخست وزیر وقت، در بازدید از محلات فقیرنشین جنوب تهران اعلام کرد: «اتوبوس، برق و تلفن برای ساکنان جنوب تهران مجانی می شود. (21 اسفند 57)» و پس از آن در مصاحبه تلویزیونی درباره وجود چنین لایحه ای که از قبل جهت ارائه به شورای انقلاب به تصویب رسیده است، خبررسانی عمومی می کند (22 اسفند 57).»
6 ماه پس این اظهارات، در شهریور ماه 58 به پیشنهاد وزارت نیرو و با موافقت هیئت وزیران، لایحه قانونی اصلاح قانون بخشودگی آب بهای مشترکین کم مصرف و بهای برق مشترکین کم مصرف از تصویب شورای انقلاب گذشت. طاطائی، معاون مالی نخست وزیر در این زمینه اعلام کرد: «مشترکینی که مصرف ماهانه آب آنها کمتر از 10 متر مکعب باشد از پرداخت آب بها و رقم ثابت آن معاف خواهند بود و مشترکینی که مصرف برق ماهانه آنها تا میزان 100 کیلووات ساعت در ماه باشد، از پرداخت معاف هستند (جمهوری اسلامی، 6 اسفند 58).»
البته داستان به همین جا ختم نشد. پس از اجرای این مصوبه تلاش هایی برای بالا بردن میزان مصرف رایگان آب و برق نیز به میان آمد؛ چنانچه غلامحسین حقانی امام جمعه بندرعباس در گفتگویی خواهان تغییر این رقم شد و از دولت خواست برق مجانی را تا 1000 کیلووات در ساعت افزایش دهد (18 بهمن 58) که البته با آن موافقت نشد.
در این بین روزنامه ها و سایر رسانه ها بارها نسبت به حجم آب و برق رایگان مد نظر در این قانون انتقاد کرده و آن را مفید فایده زندگی مستضعفان نمی دانستند و خواهان افزایش این ارقام بودند اما به هر حال تا پایان دولت موقت و حتی پس از آن در دولت اول و ریاست جمهوری بنی صدر هم این رویه اجرا شد.
اگرچه در پیام رادیو تلویزیونی که بازرگان درباره مشکلات دولت و توقعات مردم داشت، خود منتقد اجرای چنین برنامه ای بود و این برنامه ها را به نوعی «تحمیلی» عنوان کرد؛ چنانچه در بخشی از این پیام آمده است: «شبی در قم بودیم و شنیدیم سازمان آب (چون بیشتر مشترکینش کمتر از 10 متر مکعب آب مصرف می کردند) ورشکست شده است و دولت باید پولش را بدهد. موضوع مصرف برق هم به همین ترتیب است.»
از این پس دولت خودش منتقد اجرای چنین طرحی شد و خواهان تغییر در چنین تصمیمی بود؛ البته این برنامه تقریبا تا دو سال بعد به همین شکل ادامه پیدا کرد و در نهایت در جلسه علنی 20 مرداد 60 این رقم درباره برق از 100 کیلووات در ساعت به 40 کیلووات در ساعت رسید. درباره مصرف آب هم از همان ابتدا اجرای آن به درستی انجام نشد و به مرور زمان این معافیت یا بخشودگی پرداخت هزینه آب بها و بهای برق به طور کامل حذف شد؛ چنانچه در سال های بعد شاهد چنین برنامه هایی نبودیم.
پس از حذف سوبسید از حامل های انرژی نیز تقریبا این برنامه محدود به نهادها و مراکز و همچنین افراد با شرایط خاص شد. چنانچه در آخرین برنامه، بهای برق تا 100 کیلووات در ساعت برای جانبازان بالای 25 درصد رایگان اعلام شد. به عبارتی آن طرح های انقلابی و با آن نگاه ویژه عمر و سایه مستدامی نداشت و در همان مقطع جرقه ای زده شد اما آتشی از آن شکل نگرفت و خاموش شد.
